Sampla ar fheabhas d’ardphortach lár tíre agus ceann de na portaigh is doimhne atá fágtha in Éirinn is ea SAC Phortach an Ráithín Mhóir agus é ar cheann de na suíomhanna tionscadail LIFE is fearr – agus is ámharaí.

Tá achar dromchla de níos mó ná 210 heicteár ag an Ráithín Mór agus is é seo ceann de na cinn is mó dár 12 shuíomh. Tá móin an Ráithín Mhóir an-domhain – 15m in áiteanna. Bhíodh móin á baint ann ach ní bhaintí an oiread céanna le portaigh eile sa chontae (lena n-áirítear an portach díreach in aice láimhe) ina n-úsáidtí meaisín go forleathan. In ainneoin go bhfuil cuma iontach air sa lá atá inniu ann tá go leor obair athchóirithe fós ag teastáil.

In éineacht leis na portaigh eile in Uíbh Fhailí, Portach Chlóirthigh agus an Mhongáin, tá sé ar cheann de na hardphortaigh ar a ndearnadh an méid is mó taighde in Éirinn. Má fhéachann tú ar léarscáil ón aer d’Éirinn feicfidh tú gurb é seo ceann de na hardphortaigh Oirthearacha dheireanacha sa tír.

Tugadh faoi oibreacha athchóirithe anseo idir Feabhra agus Aibreán 2020, agus cuireadh isteach 150 damba móna san iomlán chun cabhrú le hathchóiriú éicea-hidreolaíoch an phortaigh seo –cuireadh leis na hoibreacha athchóirithe a rinne NPWS roimhe seo.

Téann stair an phortaigh bheo seo siar os cionn 10,000 bliain, ach tharla ceann de na bearta is suntasaí i mBliain Chaomhnaithe na hEorpa, in 1970, bliain a thug an spreagadh tosaigh chun portaigh in Éirinn a chaomhnú.

Scríobh Oifigeach Eolaíochta Bhord na Móna, Tom Barry, faoin ngá le samplaí maithe dár n-oidhreacht nádúrtha a chaomhnú agus chinn an comhlacht an Ráithín Mór (chomh maith le cuid d’Eanach Bhaile Pholaird) a cheannach chun cabhrú le Bliain Chaomhnaithe na hEorpa. Bronnadh na suíomhanna seo ar an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra sa deireadh. Ina dhiaidh sin, bhí cáil idirnáisiúnta ar an Ráithín Mór nuair a roghnaíodh é féin agus Clóirtheach mar shuíomhanna le haghaidh Staidéar Nuálach na hÍsiltíre ar Ardphortaigh na hÉireann in 1989.

Idir an dá linn, tharla roinnt obair athchóirithe ar an suíomh. Tabharfaidh an tionscadal LIFE faoina bhfad níos mó oibre, rud a chuirfidh feabhas ar achar iomlán an Ardphortaigh Ghníomhaigh trí bhreis agus 20 heicteár a chur leis an gclúdach ardphortaigh 40% ARB atá ann cheana féin.

Is ardphortach uathúil é an Ráithín Mór ó thaobh an tionscadail seo de. D’fhorbair sé in imchuach beag in abhantrach dhá mhórchóras abhann – an Bhrosnach agus an Bhóinn. Tá sé suite thart ar 5km ón Daingean i gContae Uíbh Fhailí agus 12km ó bhaile contae Thulach Mhór. Tá sé gar go leor freisin don suíomh tionscadail LIFE is mó, SAC Phortach Chlóirthigh, agus bailte na hIarmhí freisin – Bealach an Tirialaigh agus Cill Bheagáin.

Is é 130.54ha achar iomlán an ardphortaigh réitithe agus is portach gearrtha den chuid is mó é an 79.47 ha eile atá ina thoradh ar bhaint mhóna roimhe seo.

Sular tháinig muid, rinneadh suirbhéireacht ar an bportach le déanaí mar chuid de Thionscadal Monatóireachta na nArdphortach in 2011 (Fernandez et al.) Dar leis an taighde sin, clúdaíonn Ardphortach Gníomhach (ARB) 52.31ha (40.07%) den limistéar ardphortaigh. Sa sampla ARB is airde cáilíochta tá faichí Sfagnaim, linnte, tulóga agus loig. Tá clúdach Sfagnaim 90% in áiteanna áirithe. Bíonn maoschórais ghníomhacha a chruthaíonn móin in ARB freisin.

Clúdaíonn Ardphortach Díghrádaithe 78.23ha (59.93%) den limistéar ardphortaigh. Bíonn sé níos tirime ná Ardphortach Gníomhach agus tacaíonn sé le dlús níos ísle caonaigh Sfagnaim. Bíonn micreatopagrafaíocht nach bhfuil chomh forbartha aige agus is gnách nach mbíonn linnte buana ná faichí Sfagnaim ann.

Bíonn lagraigh ar fhoshraitheanna móna den Rhynchosporion le fáil in Ardphortach Gníomhach agus Díghrádaithe araon, ach is gnách go ndéantar an fhorbairt is fearr agus is tibhe orthu sna ceantair is fliche d’Ardphortach Gníomhach. Bíonn córas tulóg agus log dea-fhorbartha ag an bportach.

Is í aolchloch Charbónmhar an bhuncharraig, agus tá till oighreach gairbhéalach agus sil-leagan locha os a chionn seo.

Tá draenacha doimhne forimeallacha timpeall ar an bportach, cuid acu chomh domhain le 4m. Tá draenacha dromchla ann freisin, ar an taobh thoir den phortach den chuid is mó, agus téann cuid acu seo siar go dtí tús na 1800í. Tá tionchar ag draenáil ar struchtúr ghnáthóg an phortaigh. Mar thoradh ar bhaint mhóna ar imeall an phortaigh, tháinig laghdú ar an maoschlár laistigh de na ceantair shlána ardphortaigh taobh leis. Cuireadh deireadh le baint mhóna ach tá seanbhruacha éadain agus draenáil ar thalamh réitithe tar éis drochthionchair a bheith aige ar ghnáthóga an ardphortaigh le tamall anuas.

Cé gur fhulaing an chuid thoir thuaidh den phortach nuair a dódh é roimhe seo, ní raibh aon tionchar ag an gcleachtas seo ar fhormhór an tsuímh le blianta beaga anuas.

A bhuíochas le tionscadal LIFE, is iondúil go mbíonn na hionchais do Phortach an Ráithín Mhóir go maith. Tháinig torthaí dearfacha ó oibreacha a rinneadh roimhe seo ar an bportach, agus is é an aidhm tógáil orthu seo. Foilseoimid torthaí ár saothar anseo in 2021.

An Ráithín Mór (agus ciorcal thart air) ag féachaint soir go Baile Átha Cliath… Is é seo ceann de na portaigh dheireanacha réasúnta slán atá fágtha soir ó Abhainn na Sionainne… Pic: Bing Maps