Tá Portach Shearbhóige suite ó dheas ó bhaile stairiúil Uíbh Fhailí, Biorra, agus is é ceann de na hardphortaigh is fearr caomhnaithe in Éirinn é. Tá Portach Shearbhóige ar cheann den bheagán ardphortach atá fágtha in Éirinn atá suite ar thuilemhá. Tá cruinneachán dea-fhorbartha de mhóin neamhghearrtha aige atá fada agus réasúnta cúng. Tá ionchais athchóirithe anseo an-mhaith.
Dála suíomh tionscadail na hIarmhí, Garascal, tá líne iarnróid phoiblí díchoimisiúnaithe ar thaobh amháin (líne Bhiorra – Ros Cré, féach an rannóg Staire) agus abhainn ar an taobh eile – agus tá nasc aige le Naomh Pádraig! Ní raibh riamh leibhéal bainte móna chomh hard anseo i gcomparáid le háiteanna eile in Uíbh Fhailí, cé go mbaintí cuid mhór ó thuaidh den phortach ag tús na 1900í. Ach is toradh ar obair bheirt fhear áitiúil a d’oibrigh le chéile chun an portach a shábháil ó bhaint innealra trom sna 1990í é an ardphortach gníomhach a bhfuil dea-riocht air sa lá atá inniu ann. Tochlaíodh cainéil draenála trasna an phortaigh am éigin i dtús na 1990í agus murach gníomhartha an Uasail Liam Egan agus an Uasail Patrick Headon, féadfaí Searbhóg a chailleadh go deo.
Clúdaíonn an láithreán iomlán 223.43 ha agus tá sé suite idir an Bhrosnach Bheag agus iomaire ardaithe aolchloiche Carbónmhar. Tá 137 ha d’ardphortach neamhghearrtha agus 86 ha de na ceantair máguaird ina bhfuil portach réitithe, féarthailte fliucha, coillearnach leathnádúrtha, agus limistéar fásra eascach fliuch ar an talamh réitithe feadh imeall thoir an phortaigh. Tá claífort iarnróid neamhúsáidte ag an imeall thoir, a nasc Biorra le Ros Cré tráth, agus tá an Bhrosnach Bheag ag an imeall thiar.
Thug conraitheoirí faoi oibreacha athchóirithe anseo in 2021 agus cuireadh isteach os cionn 400 damba. Chabhraigh siad seo leis an bportach a athfhliuchadh, ceantair d’Ardphortach Maireachtála Gníomhach a mhéadú, carbón a stóráil, uisce a ghlanadh, bithéagsúlacht a mhéadú agus go bunúsach áit níos fearr a chruthú as an bportach tábhachtach seo.
Tá aolchloch ina bhfuil tréscaoilteacht íseal agus till aolchloiche faoin bportach.
Is Limistéar Speisialta Caomhnaithe (SAC) é an láithreán a roghnaíodh do na gnáthóga agus/nó na speicis seo a leanas atá liostaithe ar Iarscríbhinn I / II de Threoir an AE maidir le Gnáthóga (* = tosaíocht; is iad na huimhreacha idir lúibíní cóid Natura 2000):
[7110] Ardphortach (Gníomhach)*
[7120] Ardphortach Díghrádaithe
[7150] Fásra Rhynchosporion
Cuimsíonn Ardphortach Gníomhach (ARB) limistéir de phortach ard atá fliuch agus a fhoirmíonn móin go gníomhach, áit a bhfuil clúdach céatadáin chaonaigh phortaigh (Sfagnam spp.) ard, agus ina mbíonn ar a laghad cuid de na gnéithe seo a leanas: tulóga, linnte, talamh réidh fliuch, faichí Sfagnaim, borrfhás agus maothchórais.
Foilseoidh foireann LIFE a thorthaí ag deireadh 2021, ach thug an taighde is déanaí ó 2011 agus ó 2002 le fios go bhfuil clúdach ARB ar Shearbhóg ard, os cionn 25.8ha de limistéar an ardphortaigh, sa chuid lárnach agus deisceartach den chruinneachán den chuid is mó. Agus oibreacha athchóirithe le déanamh ar an láthair idir 2017 – 2020 is é an aidhm é sin a mhéadú go dtí os cionn 40h ar an ardphortach. Tá ionchais athchóirithe anseo dearfach.
Is Ardphortach Díghrádaithe (DRB) iad na limistéir sin d’ardphortach ina bhfuil drochthionchar ag baint mhóna, draenáil agus gníomhaíochtaí úsáide talún eile ar an hidreolaíocht, ach atá in ann athghiniúint a dhéanamh ar ARB laistigh de 30 bliain.
Múnlaíodh limistéar (DRB) ar an bPortach Ard mar 29.5ha (ag Fernandez et al. 2012), ar an gcruinneachán theas go príomha ach níl mórán limistéir fhairsinge ann ina bhfuil tulóga/loig/linnte mar thoradh ar thriomú fadtéarmach de bharr baint mhóna, dó agus draenáil imeallach agus abhann.
Cuireadh dambaí in go leor de na draenacha a cuireadh isteach ar an bportach ard sna 90í agus ar limistéar thoir theas an talaimh réitithe ag deireadh na 1990í mar chuid de thionscadal comhtháthaithe an EU chun coinníollacha foirmithe móna a athbhunú. D’éirigh leis an tionscadal sin meath ARB ar an suíomh a stopadh agus a aisiompú, go pointe áirithe.
Chuir an Portach Beo leis an obair sin, limistéar an Ardphortaigh Ghníomhaigh a athbhunú agus a mhéadú beagnach dhá oiread a mhéid faoi láthair. Le ham, tiocfaidh méadú níos mó fós ar an obair athchóirithe…
[Cissy Tighe ag tabhairt léiriú ar Beesoms, nó scuaba fraoigh le linn na chéad imeachtaí maidir le ‘Lá ar an bPortach’ ar Phortach Choillidh Chonnaidh sna 1990aidí.]
Tráth dá raibh (le gairid) bhí Portach Choillidh Chonnaidh mar ionad d’ócáid fíor-Éireannach: ‘Lá ar an bPortach’ an Mhullaigh.
Is féidir leat tuilleadh a léamh maidir leis an ábhar ANSEO in alt cartlainne an IRISH TIMES (tabhair ar aird, le do thoil: Go bhféadfadh gá a bheith le síntiús chun an t-alt seo a léamh ina iomláine):
A bhuíochas don fhear áitiúil, Jim Smith, Ráth an Tamhain, Mullach, Contae an Chabháin, a raibh spéis aige Portach Choillidh Chonnaidh a chaomhnú le blianta fada, cuirimid píosa scannánaíochta neamhghnách agus athshlánaithe de thrí imeacht pobail ‘Lá ar Phortach an Mhullaigh i láthair óna blianta 1997, 1998 agus 1999.
Is iad Iontaobhas Naomh Cillian a d’eagraigh na laethanta seo Is éard a bhí mar aidhm an pháirt a bhíodh ag an bportach i saol na tuaithe a athchruthú agus ag an am céanna cur leis an tábhacht a bhaineann le caomhnú a dhéanamh ar an méid is féidir dár bportaigh ar mhaithe leis na glúnta atá le teacht. Bhí clár a bhí lán le himeachtaí i gceist le gach aon cheann, lena n-áirítear:
• Turas treoraithe ar an bportach
• Siúlóidí Flóra agus Fána
• Tumadh Locháin agus Fiadhúlra
• Taispeántas bhaint mhóna agus comórtas baint mhóna
• Taispeántas d’uirlisí a bhíodh in úsáid ar an bportach – ón tsleán go baraí go ceardaíocht portaigh go ‘beesoms’ fraoigh (scuaba)
• Mionfheirm
• Ceol agus amhráin traidisiúnta
• Seanchas agus coiméide
• Rince Gaelach
• Sólaistí, agus go leor eile…
Tá an t-ádh orainn go bhfuil scannánaíocht déanta ag Jim ar na himeachtaí seo agus beidh na píosaí scannánaíocht athshlánaithe seo ann do na glúnta le taitneamh a bhaint astu Scríobh chugainn, seol ríomhphost chuig: ronan.casey@ahg.gov.ie nó cuir glaoch ar 076 1002627 le do thoil, má fheiceann tú duine éigin a aithníonn tú ionas go mbeidh ar a gcumas na daoine atá sna scannáin a aithint, agus déanfaimid iarracht na teidil chreidiúna a thabhairt cothrom le dáta Is le Jim Smith na físeáin. Tá fáilte romhat faisnéis a roinnt ar na meáin shóisialta chun ardán maidir leis an am a caitheadh a thabhairt do Diaspóra an Chabháin agus na Mí.
1997
Reáchtáladh Lá ar an bPortach de chéad uair sa bhliain 1997 agus is lá stairiúil a bhí ann don Chabhán, mar go bhfuair siad an lámh in uachtair ar Dhoire agus iad ainmnithe mar Sheaimpíní Ulaidh. Bhí an-chraic ag baint le himeacht an phortaigh, mar atá mionsonraithe thíos i bhfíseán Jim agus níos faide ar aghaidh san fhíseán, tháinig roinnt d’imreoirí an Chabháin chuig Mullach leis an gcorn, agus bhí ceiliúradh go maidin ar an bportach agus ar na sráideanna araon!
1998
Tháinig méadú ar an imeacht sa bhliain 1998 agus d’éirigh thar barr leis agus bhain an slua mór taitneamh as flaithiúlacht an Mhullaigh. Bhí neart le feiceáil agus le déanamh, agus fíoraíodh an tábhacht a bhaineann leis an bportach a chaomhnú agus bhain clú agus cáil amach go háitiúil. Bliain stairiúil a bhí sa bhliain 1998 freisin nuair a ainmníodh an portach go hoifigiúil mar Limistéar faoi Chaomhnú Speisialta tar éis don Uachtarán, Michael D Higgins an Treoir maidir le Gnáthóga a shíniú an bhliain roimhe sin.
1999
Bliain iontach eile a bhí sa bhliain 1999 don Lá ar Phortach an Mhullaigh, mar a léirítear i bhfíseán Jim agus an pobal ag tabhairt tacaíochta dó Faraor, in ainneoin na spéise agus an aimsir a bheith thar barr agus a mhair ar feadh trí lá, b’sin an uair dheireanach a reáchtáladh an t-imeacht…go ceann tamaill…
2017
Rinne coiste ar a raibh comhaltaí d’fhoireann LIFE agus Comhairle Oidhreachta Naomh Cillian athbheochan ar an imeacht sa bhliain 2017, le himeacht ar scála beag ar siúl an Satharn, 26 Lúnasa, mar chuid de Sheachtain Náisiúnta na hOidhreachta Réiteoidh an t-imeacht seo an bealach d’imeachtaí pobail ar an bportach a bheidh níos mó amach anseo.
[Cuid den slua mór a bhain taitneamh as siúlóid agus as píosa cainte ar SAC Portach Choillidh Chonnaidh le linn imeacht ‘Lá ar Phortach an Mhullaigh’ do Sheachtain na hOidhreachta 2017]
Mar a tuairiscíodh ar ár leathanach BLAG AN PORTAIGH, bhí slua mór i láthair don imeacht, agus clúdaíodh gach gné a bhain leis an bportach, óna laethanta baint mhóna go pleananna athshlánaithe an lae inniu.
Cuireadh tús leis an lá le taispeántais de threalamh bainte móna agus cainteanna in Ionad Oidhreachta Naomh Cillian i mBaile an Mhullaigh, in onóir baint mhóna ar an bportach san am a caitheadh. A number of local elders spoke about the days on the bog before the large crowdLabhair líon de sheanóirí na háite maidir leis na laethanta ar an bportach sular tugadh an slua mór ar bhus chuig SAC Phortach Choillidh Chonnaidh do shiúlóid le Ronan Casey agus Jack McGauley D’fhreastail os cionn 50 duine agus bhí tuilleadh fágtha ag an ionad mar gheall ar chomh hard agus a bhí éileamh! Ní daoine áitiúla amháin a bhí sa slua, bhí turasóirí ann ón Áise, ón mBreatain Mhóir agus ó Mheiriceá, chomh maith le daoine as Doire, Baile Átha Cliath, Ceanannas, an Uaimh, Droichead Átha agus na meáin áitiúla, (Anglo Celt) agus ionadaithe Chomhairle Contae an Chabháin agus bain siad go léir taitneamh as an tsiúlóid fhaisnéiseach ar imeall SAC Phortach Choillidh Chonnaidh. It is hoped the event will be built on for next year and there is considerable local community enthusiasm and involvement for it to grow.
Seiceáil gailearaí na ngrianghraf anseo maidir leis an lá.
SEANPHICTIÚIR
A bhuíochas don fhear áitiúil Brendan Clarke, seo roinnt de na cuimhní fótagrafacha maidir leis na chéad imeachtaí do ‘Lá ar an bPortach’ sa bhliain 1998 go príomha.
Ábhar iontais do mhuintir na háite agus éiceolaí a dtabhairt tríd an scéal maidir leis an bportach ardaithe le linn Lá Choillidh Chonnaidh ar an bPortach sna 1990aidi
Is féidir gurb é Portach an Mhongáin ceann de na portaigh is suntasaí ní hamháin in Éirinn nó go deimhin san Eoraip, ach sa domhan ar fad Tá sé suite in aice le mainistir Chluain Mhic Nóis, ceann de na láithreacha naofa is stairiúla ar domhan, agus tá daoine ag tabhairt cuairt ar an bportach leis na céadta bliain. Chuireadh an talamh portaigh cruinneachánach seo iontas ar oilithrigh a bhíodh ag taisteal ón Eoraip go Cluain Mhic Nóis ar feadh ‘Bhealach na nOilithreach’ (atá le hais an phortaigh agus a bhreathnaíonn amach ar an bportach) mar nach raibh aon rud mar sin le fáil in áiteanna eile san Eoraip ag an am.
SAC Phortach an Mhongáin, Samhain 2020. Pic: Skyfab/Declan Murray for NPWS
Gabh ar aghaidh na céadta bliain ina dhiaidh sin go dtí na 1970í, agus is léir gurb é Portach an Mhongáin an inspioráid a bhí taobh thiar de ghluaiseacht Ísiltíreach-Éireannach chun go leor portaigh Éireannacha a shábháil Tá páirt-úinéireacht ag An Taisce, carthanas atá ag obair chun oidhreacht nádúrtha agus thógtha na hÉireann a chaomhnú agus a chosaint.
Leantar ar aghaidh ag cur iontas ar dhaoine agus á spreagadh fós sa lá atá inniu ann agus é ar cheann de na portaigh ardaithe is fearr caomhnaithe in Iarthar na hEorpa
Meastar go bhfuil SAC Phortach an Mhongáin os cionn 9,000 bliain d’aois, agus gur foirmíodh é in imchuach idir dhá eiscir chlaonta thoir-thiar. Cruthaíodh móin dhomhain an lae inniu in imchuach locha éadomhain agus d’fhás a cruinneachán ardaithe aníos mar gheall ar charnadh móna le himeacht ama. Ar an gcéad amharc is féidir go mbeadh an chuma ar Phortach an Mhongáin go bhfuil sé beagáinín cothrom agus gan suntas ach i ndáiríre tá an tír-raon neamhrialta ar leith sin coitianta ar phortaigh ardaithe ghníomhacha chomh maith le paistí fliucha éagsúla agus flúirse linnte uisce oscailte.
Tá SAC Phortach an Mhongáin suite beagán le cois 1.5km ó Shéadchomhartha Náisiúnta Chluain Mhic Nóis agus Abhainn iontach na Sionainne, agus 12km ó dheas ó Bhaile Átha Luain Aithnítear go hidirnáisiúnta é mar cheann de na portaigh ardaithe lár tíre dheireanacha a fágadh slán (den chuid is mó) in Éirinn.
Má fhéachann tú ar fhad iomlán na Sionainne ón aer, feicfidh tú freisin gurb é an Mongán ceann de na portaigh dheireanacha réasúnta slán cois na habhann, agus dá bhrí sin, tá tuilte tromchúiseacha ag tarlú ann le blianta beaga anuas, agus cailleadh na spúinsí nádúrtha seo ar feadh a fhaid.
San amharc ón aer 20km x 12km seo ó Bing Maps, feictear Portach an Mhongáin (sa lár) scoite amach agus líonra de phortaigh stiallmhianaithe timpeall air, an mhóin a úsáideadh le haghaidh stáisiún cumhachta amhail Droichead na Sionainne agus an Féar Bán. Tá suíomh tionscadail eile dár gcuid, SAC Phortach an Fhéir Bháin, le feiceáil ar thaobh na láimhe deise ag bun an ghrianghraif (Aondroim).
Clúdaíonn Portach an Mhongáin achar os cionn 205 heicteár, agus is é aidhm thionscadal LIFE cuid mhaith de sin a fheabhsú as seo go ceann cúig bliana. Is leis An Taisce thart ar 119 heicteár den suíomh iontach seo.
Is portach beo fliuch é an Mongán ina bhfuil Portach Ardaithe Gníomhach a chlúdaíonn beagnach 40% de limistéar an phortaigh ard, agus foirmíodh tulóga agus linnte thar sciar mór den dromchla. Tá dlús ard caonach sfagnaim ann – clúdach beagnach 90% i roinnt áiteanna. Tá faiche lárnach sfagnaim beo agus folláin aige, agus, dála gach portach ardaithe maith, mar is airde a théann tú ar an Mongán, mar is fliche a bhíonn sé. Clúdaíonn portach ard díghrádaithe 60% de limistéar an phortaigh ard.
Tá cuid de na tulóga ar an Mongán os cionn 150cm ar airde agus – de réir staidéir a rinne Coláiste na Tríonóide in 1987 – tá curiarracht lár tíre acu le haghaidh tulóga ardphortaigh!
Maireann réimse leathan plandaí sna tulóga, lena n-áirítear fraoch mór, fraoch naoscaí, lus na móinte, mónóg, ceannbhán, drúchtín móna agus sciollam na móna.
Tá roinnt gnéithe atá suimiúil ó thaobh na zú-eolaíochta de ag an Mongán agus cé gur portach lár tíre é, tá roinnt gnéithe agus speiceas de chuid phortaigh ardaithe an iarthair ann.
Ó thaobh radhairc de, tá an Mongán i dtírdhreach ceantair lán le gnéithe nádúrtha slána agus lán le bithéagsúlacht a thacaíonn le gnáthóga tábhachtacha (Calaí de chuid na Sionainne, eiscir, pábháil aolchloiche), rud a chuireann lena thábhacht níos mó fós.
Sa tseanaimsir bhíodh an Mongán ar cheann de na portaigh ardaithe níos lú sa cheantar, agus inniu measaimid go bhfuil 40.5% den bhunchruinneachán fós ann Ach bhí sé chomh tábhachtach céanna leis na portaigh eile cois Sionainne, agus é ag sú tuilte agus ag tacú le réimse iontach saoil. Ach tá laethanta níos fearr feicthe ag portaigh na coda seo d’Uíbh Fhailí/den Iarmhí agus tá dochar déanta don chuid is mó acu – go háirithe na portaigh níos mó – de bharr ghníomhaíocht an duine, go háirithe ó na 1960í i leith. Bhíodh an Mongán ar an bportach ba lú, ach anois tá an réimse is mó ardphortaigh ghníomhacha sa cheantar seo.
Meastar go bhfuil sraitheanna is ísle an Mhongáin i measc na sraitheanna is sine in Éirinn. Dá bhrí sin, is nasc follasach é leis an am atá caite, mar is beag athrú atá tagtha ar an bportach ó aimsir na lonnaíochta manachúla.
Tá tábhacht le caomhnú an phortaigh seo agus meastar go bhfuil níos lú ná 0.5% den bhunlimistéar ardphortaigh in Éirinn ag tacú le móin ghníomhach atá mar ghnáthóg ardphortach. Is iad seo na héiceachórais is sine a mhaireann, agus tá sé de dhualgas orainn an méid atá fágtha a choinneáil beo.
Déanfaidh tionscadal an Phortaigh Bheo píosa beag de thírdhreach iontach seo na hÉireann a athbhunú chun oidhreacht mhór a fhágáil do na glúnta atá le teacht.
Thosaigh muid á athbhunú i Meán Fómhair 2018 agus leanadh ar aghaidh leis na hoibreacha go dtí Nollaig 2018. Tar éis beagnach 4 mhí, cuireadh isteach beagnach 400 damba, agus tá líon beag fágtha le críochnú in 2021.
COMPARÁID – 1970í agus 2010
Is féidir gurb é Portach an Mhongáin ceann de na hardphortaigh dheireanacha a mhaireann feadh fhad iomlán Abhainn na Sionainne. Cuireann sé seo go mór lena thábhacht As an 310,000 heicteár (750,000 acra) de phortaigh ardaithe na hÉireann a bhí le feiceáil ar léarscáil go luath sna 1800í, deirtear nach bhfuil ach 1% gníomhach beo ina ardphortach.
Tharla formhór an damáiste a rinneadh dár bportaigh i ndiaidh an mheicnithe. Tháinig na meaisíní ar phortaigh na hÉireann sna 1940í ach ba ó na 1970í ar aghaidh a baineadh barr a réime amach i ndáiríre, agus cailleadh formhór an ardphortaigh in Éirinn le 40 bliain anuas.
Feictear é sin nuair a dhéanann tú comparáid idir na híomhánna ón aer a glacadh de Phortach an Mhongáin agus na portaigh timpeall air ag tús na 1970í agus cinn Bing Maps, a glacadh go luath in 2010.
[Portach an Mhongáin (bun ar dheis) go luath sna 1970í Pictiúr a bhuíochas do chartlanna NPWS Ní dearnadh aon rud ar na portaigh mórthimpeall ar Thaobh na Sionainne den chuid is mó, ach bhíodh baint mhóna coitianta trasna na habhann.]
[An Mongán agus an ceantar timpeall air, ó Bing Maps 2013. Ní raibh tionchar ag an meicniú ar an bportach sna 1970í, mar is léir ón bpictiúr seo, mar sin féin, bhí tionchar ollmhór aige ar shláine phortaigh Thaobh na Sionainne gar do Phortach an Mhongáin agus Cluain Mhic Nóis.]
