Eolas maidir le Portach Gharascail

Portach Gharascail, Co. na hIarmhí. Pic: Skyfab/Declan Murray for NPWS

Tá an chuid is mó de phortaigh ardaithe na hÉireann i lár na tíre, ach i dtaca le fíorlárnacht, b’fhéidir gurb é SAC Phortach Gharascail an ceann is gaire do lár iomlán beacht an oileáin. Agus ní hamháin sin, tá stair ar leith aige a bhaineann le sinsir Bruce Springsteen, an stáisiún traenach portaigh is sainiúla in Éirinn, Naomh Pádraig, taiscéalaíocht spáis agus fionnachtain, Micheál Ó Coileáin agus tuilleadh nach iad… Tá portach Gharascail ar cheann de na portaigh ardaithe is fearr agus is suimiúla in Éirinn mar gheall ar a stair shóisialta agus a naisc spéisiúla.

Tá an portach ardaithe suite i gcroílár na hÉireann i gContae na hIarmhí, díreach 1km ó shráidbhaile na Sráide, 3km ó shráidbhaile Ráth Eoghain, 15km ó bhaile contae an Mhuilinn Chearr agus 2km ó bhaile stairiúil ‘Clann Lir’, Loch Dairbhreach. Tá Garascal le feiceáil freisin ó lár beacht na hÉireann: Cnoc Uisnigh.

Is suíomh suntasach é Portach Gharascail (a tháinig ón bhfocal ‘Garascal’, a chiallaíonn coirnéal garbh) ar níos mó ná bealach amháin. Is iarsma é de go leor portaigh mhóra thuilemhánna abhann a d’fhorbair áit a dtagann agus a bhfágann Abhainn na hUíne Loch Dairbhreach (casann Abhainn na hUíne timpeall ar dheisceart an phortaigh thíos). Cuireann gníomhaíocht an duine isteach ar an gcuid is mó de na portaigh seo anois, agus tá an-dochar déanta ar chuid acu, áit a ndearnadh stiallmhianadóireacht le haghaidh móin ghairneoireachta, ach is sampla eisceachtúil é Garascal de thírdhreach a bhíodh coitianta sa chuid seo tíre tráth dá raibh.

Foilseoimid torthaí an tsuirbhé anseo ar an suíomh ag deireadh 2021, ach roghnaigh ár dtionscadal an suíomh seo agus muid ag smaoineamh ar shuirbhé 2011. Ag an am sin, bhí 51.7% den phortach bunaidh fós sa phortach mór ardaithe agus bhí croílár mór fliuch ar ardchaighdeán de Phortach Ardaithe Gníomhach (ARB) ann ina raibh thart ar 51 ha (30%) den limistéar ardphortaigh neamhghearrtha. Foirmítear móin ar an bportach beo seo agus tá céatadán ard caonach portaigh ann chomh maith le tulóga, linnte, portaigh fhliucha réidhe, faichí Sfagnaim, borrfhás agus maothchórais.

Tá sé 324.81 heicteár agus ar cheann de na láithreáin tionscadail LIFE is mó, meastar gur sampla eisceachtúil é de phortach ardaithe lár tíre. Cuimsíonn sé 170 ha de phortach ardaithe neamhghearrtha agus 154 ha de phortach réitithe (mar thoradh ar ghearradh móna roimhe seo). Ba é aidhm thionscadal LIFE os cionn 30 ha de ARB a chur leis an bportach – méadú i bhfad níos mó ná 20%.

Mar sin, conas a d’éirigh linn? Bhuel, ba é seo ceann de na chéad suíomhanna a ndearnadh athchóiriú air. I mí Feabhra 2018 agus arís idir Meán Fómhair 2018 – Nollaig 2018 rinneamar oibreacha fairsinge ar an bportach réitithe agus ar an bportach ard araon agus cuireadh isteach beagnach 1,100 damba móna. B’obair ollmhór a bhí i gceist, ach feictear cheana féin go ndearnadh athshaothrú iontach ar an bportach áit a raibh limistéir thirime chnámha de phortach réitithe roimhe seo anois lán le flóra agus fána neamhchoitianta.

Tá Portach Gharascail ceangailte soir ó dheas agus siar ó dheas ag aibhneacha na hUíne agus Riffey agus ag líne iarnróid Bhaile Átha Cliath-Shligigh ó thuaidh le seanstáisiún Acomhal na hUíne gar don suíomh. Sna laethanta i bhfad sula raibh an carr ar an modh iompair ab fhearr agus nuair a bhí an eisimirce an-choitianta, ba í acomhal na hUíne (a bhreathnaíonn amach ar an bportach) an áit dheireanach ar thug go leor de mhuintir lár tíre a n-amharc ar phortach Éireannach. Ba é, ag tráth amháin, an t-aon stáisiún traenach sna hOileáin Bhriotanacha ar fad nach raibh bóthar ag teacht leis! (Féach an RANNÁN STAIRE le haghaidh tuilleadh eolais)

SAC Phortach Gharascail ón aer, agus líne iarnróid Shligigh – Bhaile Átha Cliath ag rith taobh leis (bun ar dheis). Feicfidh tú cár imigh seanlíne an Chabháin – an Mhuilinn Chearr ar dheis. Tá portach táirgeacht mhóin ghairneoireachta suite ar dheis ón líne iarnróid. Pic: NPWS

Is Limistéar Faoi Chaomhnú Speisialta (SAC) é an láithreán a roghnaíodh do na gnáthóga seo a leanas agus /nó speicis atá liostaithe ar Iarscríbhinn I / II de Threoir an EU maidir le Gnáthóga (* = tosaíocht; is iad na huimhreacha idir lúibíní cóid Natura 2000):

[7110] Portach Ardaithe (Gníomhach)*
[7120] Portach Ardaithe Díghrádaithe
[7150] Fásra Rhynchosporion

Ní ghearrtar móin i bPortach Gharascail a thuilleadh. Luaigh Fernandez et al. (2005) easpa gearradh móna le linn suirbhé 2004/5 agus freisin an easpa gearrtha in 1995 mar a thuairiscigh Kelly et al. (1995). Cé nár tharla gearradh ar an suíomh le fada an lá, meastar go bhfuil 49% den phortach gearrtha ó na 1840í. Is dócha go mbeidh tionchair dhiúltacha ag seanbhruacha éadáin agus draenáil ghearrtha ar feadh an leath theas den suíomh ar ghnáthóga arda an phortaigh.

Bíonn gnáthóg Portach Ardaithe Díghrádaithe (DRB) sna háiteanna sin den phortach ard a bhfuil drochthionchar ag gearradh móna, draenáil agus gníomhaíochtaí úsáide talún eile ar a hidreolaíocht, ach atá in ann athghiniúint a dhéanamh ar ARB laistigh de 30 bliain.

Bíonn gnáthóg Rhynchosporion sna háiteanna sin ina mbíonn lagraigh fhliucha, imill linne agus cainéil chreimthe le fásra Gobsheisc (Rhynchospora alba) (R. fusca), agus ar a laghad ceann de na speicis ghaolmhara seo a leanas, Sciollam na móna (Narthecium ossifragum), Drúchtíní (Drosera spp.), Cíb cheanngheal (Scirpus cespitosus) agus Cíb chruithneachta (Carex panicea).

Is aolchloch charbónmhar í buncharraig an phortaigh de réir na geolaíochta. Tá sceallaí cailceacha le tréscaoilteacht íseal thíos faoin suíomh seo. Meastar go gcruthaíonn créanna agus tillí créúla aolchloiche na fo-ithreacha. Rangaíodh an portach seo mar phortach Abhainn Dhobhardhroma C (cineál moirfeolaíoch) (Kelly et al., 1995) agus mar Phortach Ardaithe Lár Tíre (Crois 1990). Tá cruth garbh ar an bportach mar a bheadh rombóideach a bhfuil an ais is faide dírithe siar ó thuaidh air. Tá dlúthsháite beaga de phortach ard ag gach ceann de na coirnéil. Tá an portach suite i gcrios scaoilte screamhuisce réigiúnach, ach is beag tionchar screamhuisce atá le feiceáil timpeall an tsuímh.