[Cissy Tighe ag tabhairt léiriú ar Beesoms, nó scuaba fraoigh le linn na chéad imeachtaí maidir le ‘Lá ar an bPortach’ ar Phortach Choillidh Chonnaidh sna 1990aidí.]

Tráth dá raibh (le gairid) bhí Portach Choillidh Chonnaidh mar ionad d’ócáid fíor-Éireannach: ‘Lá ar an bPortach’ an Mhullaigh.

Is féidir leat tuilleadh a léamh maidir leis an ábhar ANSEO in alt cartlainne an IRISH TIMES (tabhair ar aird, le do thoil: Go bhféadfadh gá a bheith le síntiús chun an t-alt seo a léamh ina iomláine):

A bhuíochas don fhear áitiúil, Jim Smith, Ráth an Tamhain, Mullach, Contae an Chabháin, a raibh spéis aige Portach Choillidh Chonnaidh a chaomhnú le blianta fada, cuirimid píosa scannánaíochta neamhghnách agus athshlánaithe de thrí imeacht pobail ‘Lá ar Phortach an Mhullaigh i láthair óna blianta 1997, 1998 agus 1999.

Is iad Iontaobhas Naomh Cillian a d’eagraigh na laethanta seo Is éard a bhí mar aidhm an pháirt a bhíodh ag an bportach i saol na tuaithe a athchruthú agus ag an am céanna cur leis an tábhacht a bhaineann le caomhnú a dhéanamh ar an méid is féidir dár bportaigh ar mhaithe leis na glúnta atá le teacht. Bhí clár a bhí lán le himeachtaí i gceist le gach aon cheann, lena n-áirítear:

• Turas treoraithe ar an bportach
• Siúlóidí Flóra agus Fána
• Tumadh Locháin agus Fiadhúlra
• Taispeántas bhaint mhóna agus comórtas baint mhóna
• Taispeántas d’uirlisí a bhíodh in úsáid ar an bportach – ón tsleán go baraí go ceardaíocht portaigh go ‘beesoms’ fraoigh (scuaba)
• Mionfheirm
• Ceol agus amhráin traidisiúnta
• Seanchas agus coiméide
• Rince Gaelach
• Sólaistí, agus go leor eile…

Tá an t-ádh orainn go bhfuil scannánaíocht déanta ag Jim ar na himeachtaí seo agus beidh na píosaí scannánaíocht athshlánaithe seo ann do na glúnta le taitneamh a bhaint astu Scríobh chugainn, seol ríomhphost chuig: ronan.casey@ahg.gov.ie nó cuir glaoch ar 076 1002627 le do thoil, má fheiceann tú duine éigin a aithníonn tú ionas go mbeidh ar a gcumas na daoine atá sna scannáin a aithint, agus déanfaimid iarracht na teidil chreidiúna a thabhairt cothrom le dáta Is le Jim Smith na físeáin. Tá fáilte romhat faisnéis a roinnt ar na meáin shóisialta chun ardán maidir leis an am a caitheadh a thabhairt do Diaspóra an Chabháin agus na Mí.

1997

Reáchtáladh Lá ar an bPortach de chéad uair sa bhliain 1997 agus is lá stairiúil a bhí ann don Chabhán, mar go bhfuair siad an lámh in uachtair ar Dhoire agus iad ainmnithe mar Sheaimpíní Ulaidh. Bhí an-chraic ag baint le himeacht an phortaigh, mar atá mionsonraithe thíos i bhfíseán Jim agus níos faide ar aghaidh san fhíseán, tháinig roinnt d’imreoirí an Chabháin chuig Mullach leis an gcorn, agus bhí ceiliúradh go maidin ar an bportach agus ar na sráideanna araon!

1998

Tháinig méadú ar an imeacht sa bhliain 1998 agus d’éirigh thar barr leis agus bhain an slua mór taitneamh as flaithiúlacht an Mhullaigh. Bhí neart le feiceáil agus le déanamh, agus fíoraíodh an tábhacht a bhaineann leis an bportach a chaomhnú agus bhain clú agus cáil amach go háitiúil. Bliain stairiúil a bhí sa bhliain 1998 freisin nuair a ainmníodh an portach go hoifigiúil mar Limistéar faoi Chaomhnú Speisialta tar éis don Uachtarán, Michael D Higgins an Treoir maidir le Gnáthóga a shíniú an bhliain roimhe sin.

1999

Bliain iontach eile a bhí sa bhliain 1999 don Lá ar Phortach an Mhullaigh, mar a léirítear i bhfíseán Jim agus an pobal ag tabhairt tacaíochta dó Faraor, in ainneoin na spéise agus an aimsir a bheith thar barr agus a mhair ar feadh trí lá, b’sin an uair dheireanach a reáchtáladh an t-imeacht…go ceann tamaill…

2017

Rinne coiste ar a raibh comhaltaí d’fhoireann LIFE agus Comhairle Oidhreachta Naomh Cillian athbheochan ar an imeacht sa bhliain 2017, le himeacht ar scála beag ar siúl an Satharn, 26 Lúnasa, mar chuid de Sheachtain Náisiúnta na hOidhreachta Réiteoidh an t-imeacht seo an bealach d’imeachtaí pobail ar an bportach a bheidh níos mó amach anseo.

[Cuid den slua mór a bhain taitneamh as siúlóid agus as píosa cainte ar SAC Portach Choillidh Chonnaidh le linn imeacht ‘Lá ar Phortach an Mhullaigh’ do Sheachtain na hOidhreachta 2017]

Mar a tuairiscíodh ar ár leathanach BLAG AN PORTAIGH, bhí slua mór i láthair don imeacht, agus clúdaíodh gach gné a bhain leis an bportach, óna laethanta baint mhóna go pleananna athshlánaithe an lae inniu.

Cuireadh tús leis an lá le taispeántais de threalamh bainte móna agus cainteanna in Ionad Oidhreachta Naomh Cillian i mBaile an Mhullaigh, in onóir baint mhóna ar an bportach san am a caitheadh. A number of local elders spoke about the days on the bog before the large crowdLabhair líon de sheanóirí na háite maidir leis na laethanta ar an bportach sular tugadh an slua mór ar bhus chuig SAC Phortach Choillidh Chonnaidh do shiúlóid le Ronan Casey agus Jack McGauley D’fhreastail os cionn 50 duine agus bhí tuilleadh fágtha ag an ionad mar gheall ar chomh hard agus a bhí éileamh! Ní daoine áitiúla amháin a bhí sa slua, bhí turasóirí ann ón Áise, ón mBreatain Mhóir agus ó Mheiriceá, chomh maith le daoine as Doire, Baile Átha Cliath, Ceanannas, an Uaimh, Droichead Átha agus na meáin áitiúla, (Anglo Celt) agus ionadaithe Chomhairle Contae an Chabháin agus bain siad go léir taitneamh as an tsiúlóid fhaisnéiseach ar imeall SAC Phortach Choillidh Chonnaidh. It is hoped the event will be built on for next year and there is considerable local community enthusiasm and involvement for it to grow.

Seiceáil gailearaí na ngrianghraf anseo maidir leis an lá.

SEANPHICTIÚIR

A bhuíochas don fhear áitiúil Brendan Clarke, seo roinnt de na cuimhní fótagrafacha maidir leis na chéad imeachtaí do ‘Lá ar an bPortach’ sa bhliain 1998 go príomha.

Ábhar iontais do mhuintir na háite agus éiceolaí a dtabhairt tríd an scéal maidir leis an bportach ardaithe le linn Lá Choillidh Chonnaidh ar an bPortach sna 1990aidi

DÉAN TEAGMHÁIL
Is leis na pobail atá thart ar SAC Phortach Choillidh Chonnaidh agus bhaile an Mhullaigh an leathanach seo. Cibé grúpa oidhreachta áitiúil, bothán na bhfear, eagraíocht spóirt, cumann turasóireachta agus forbartha, grúpa carthanais nó fiú daoine aonair sibh a bhfuil rud éigin ar díol spéise é le cur faoi bhráid an phobail agaibh, is duitse an chuid seo de láithreán Choillidh Chonnaidh.

Tá an Bainisteoir Feasachta Poiblí, Ronan Casey, ag cur scéalta agus stair ón gceantar le chéile i láthair na huaire. Má tá scéalta, grianghraif, faisnéis nó ní ar bith agat a bhaineann leis an bportach nó leis an gceantar máguaird, seol ríomhphost, le do thoil chuig ronan.casey@housing.gov.ie nó cuir glaoch ar Ronan ag 076 1002627..

Má tá láithreacht gréasáin pobail agat, nó nuachtlitir nó bileog fhaisnéise ar mhian leat a sheoladh ag lucht féachana níos leithne, ná bíodh drogall ar bith ort glaoch a chur ar Ronan agus cuirfear an t-ábhar ar an láithreán seo.

Déanfaimid nasc freisin le daoine agus imeachtaí spéisiúla sna ceantair mórthimpeall ar an bportach ardaithe tábhachtach seo. Teastaíonn uainn ceiliúradh a dhéanamh ar an gceantar seo san am a caitheadh, san am i láthair agus amach anseo.

Is fiú lucht féachana níos leithne an cultúr agus na traidisiúin a bhaineann leis na portaigh sa Chabhán, sa Mhí agus san Oirthuaisceart agus tá an Bainisteoir Feasachta Poiblí ar bís ceiliúradh a dhéanamh ar an ngné seo de na portaigh ar aon dul le caomhnú agus athchóiriú na bportach ardaithe.

Tabhair ar aird, le do thoil, nach ionann alt ar bith a fhoilsiú nó mionsonraí a roinnt maidir le himeachtaí, srl., agus a mhaíomh go bhfuil ‘an Portach Beo’ (LIFE14 NAT/IE/000032), DAHRRGA, agus LIFE an AE ag tacú leo. Níl ann ach go bhfuilimid ag oscailt fóram chun an phobail áitiúil. Níl gá gurbh iad tuairimí LIFE14 NAT/IE/000032 nó aon chomhlacht eile a bhaineann leo, na tuairimí a nochtar.

Portach an Mhullaigh: Ósais don am i láthair agus acmhainn don todhchaí

Le Jim Smyth, Ráth an Tamhain, Mullach – A foilsíodh ar dtús i nuachtán an ANGLO CELT sa bhliain 1997.

Thosaigh Portach an Mhullaigh ag teacht le chéile thart ar 10,000 bliain tar éis na hOighearaoise deiridh De réir mar a d’éirigh an aeráid níos teo thosaigh an leathán oighir a bhí míle go míle go leith ag leá agus d’fhág smionagar idir ithir, clocha beaga agus bolláin ina dhiaidh. Chruthaigh mullóga móra den smionagar seo droimíní mar a thugaimid inniu orthu agus cruthaíodh lochanna sna loig idir na cnoic nach raibh ag draenáil rómhaith. De réir mar a chuaigh an t-oighear ó thuaidh d’fhág sé gnáthchruth droimíneach ina dhiaidh – géar ar thaobh amháin agus fadálach ar an taobh eile i dtreo an oighir a bhí ag cúlú. Bhí na mílte acu seo ann agus mar thoradh air sin tugadh ‘topagrafaíocht dhroimníneach’ air.

Is féidir bolláin mhóra ar a dtugtar carraig chorr orthu a fheiceáil i gcónaí i measc na ndroimíní. Tugann marcanna nó scríobadh ar na bolláin seo léiriú uaireanta ar threo an oighir Is minic a bhain daoine úsáid as na bolláin seo le haghaidh séadchomharthaí beannaithe, daingniúcháin nó marcóirí d’adhlactha a thógáil.

Tar éis den oighear leá cruthaíodh loch éadomhain, m.sh. mar atá i bPortach an Mhullaigh/Choillidh Chonnaidh/Cloughbally mar atá le feiceáil againn inniu. Bhí an aeráid thais agus fionnuar oiriúnach d’fhorbairt fásra, a chruthaigh eanaigh agus de réir mar a d’éirigh sé níos dlúithe – portaigh. Chinntigh an aeráid thais soláthar flúirseach báistí d’fhás leanúnach an phortaigh agus rinne an teocht fionnuar teorannú ar an ráta galaithe.

Bheadh cailc ar nós marla á chruthú ar íochtar an locha mar gheall ar dhroch-dhraenáil agus chuideodh sé le huisce a choinneáil chomh maith Is iad na trí chomhábhar a théann chun leasa d’fhás an phortaigh; Méid na báistí; Teocht íseal a laghdaíonn galú; Agus ithir a chuireann cosc ar dhraenáil. Faoina coinníollacha leathbháite seo níor lobh na plandaí marbha feadh ciumhais an locha agus thosaigh siad ag cruthú móna agus ag feidhmiú mar ancaire a chuidíonn le tuilleadh plandaí fás agus thar na céadta bliain déanann sé seo carn agus laghdaíonn méid an locha ó loch go heanach go portach ardaithe.

Is Caonach Móna a thugtar ar an bplanda is flúirsí atá ag fás ar an dromchla. Tá an caonach thar a bheith tábhachtach ó thaobh portach a chruthú mar go bhfeidhmíonn sé mar spúinse mór ag tarraingt aníos an uisce de réir mar a fhásann sé.

Le linn stair fhada an fháis, d’fhan an teocht seasta ar feadh an ama go léir beagnach Mar sin féin, thart ar 4,500 bliain ó shin tháinig laghdú ar an titim báistí bliantúil. Mar gheall air sin triomaigh an portach amach go pointe áirithe agus thug an deis d’ionradh agus do bhunú foraois phéine. Mhair an fhoraois seo ar feadh thart ar 500 bliain nó gur éirigh an aeráid níos fliche arís. Thosaigh an portach ag fás arís agus fuair an dromchla níos fliche agus cailleadh na crainn agus an fásra. Bhí an caonach ceannasach agus cailleadh na plandaí seo. Nochtann lucht bainte móna stoic na gcrann seo ó am go ham.

Chlúdaigh limistéar phortach ardaithe an Mhullaigh thart ar 1000 acra. Tá sé teoranta d’abhantrach éadomhain den loch a bhí ann roimhe seo. Ní fhásfaidh sé níos faide ná an pointe seo mar go ndéanann an titim báistí a bhíonn ar an bportach teorannú ar aon leathadh amach eile. Sa chás gurbh é Iarthar na hÉireann a bheadh i gceist, áit a bhfuil níos mó báistí agus aeráid theas, ansin d’fhéadfadh an Caonach Móna leanúint leis an fhás thar an tírdhreach agus d’fhéadfadh bratphortach a chruthú.

Tá sé neamhghnách in Éirinn agus san Eoraip go bhfuil céatadán chomh hard sin de Phortach an Mhullaigh fós gan milleadh. De réir cosúlachta le himeacht na mblianta agus an mhóin á baint ar an mbealach traidisiúnta, tháinig fás leordhóthanach ar an bportach gach aon bhliain a rinne suas don mhóin a baineadh d’úsáid áitiúil. Mar sin féin, tá athrú thar na bearta tagtha ar an gcás sin le blianta beaga anuas le teacht trealamh meicniúil baint mhóna agus draenáil á dhéanamh ar an bportach.

á an spúinse ag éirigh níos tirime le himeacht na mblianta. Feidhmíonn an portach mar spúinse ollmhór sa cheantar áitiúil. Tá an portach mar sceithbhealach mór ó thaobh uisce a shúigh isteach nuair a bhíonn tuilte ann. Nuair a bhíonn triomach ann cuireann an portach uisce ar fáil don cheantar áitiúil. Dá bhrí sin, feidhmíonn portach atá ag obair go maith mar chosaint idir an pobal áitiúil agus triomach agus tuilte. Má cheadaítear an portach a dhraenáil go neamhshrianta, ansin d’fhéadfadh titim a theacht ar leibhéal an uisce i Loch an Mhullaigh agus tá impleachtaí aige sin freisin don uile dhuine, mar gurbh é an loch soláthar uisce an bhaile agus tá an sceitheadh mar fhoinse luachmhar uisce don eallach.

Le gairid, cuireadh ordú caomhnaithe ar phíosa mór den phortach agus caithfear a bheith aireach agus tuiscint a bheith againn ar an bhfiúntas a ghabhann leis an acmhainn luachmhar seo agus an cúnamh a thug sé do mhuintir na háite san am a caitheadh agus a bheidh á thabhairt aige do mhuintir na háite amach anseo.

Tá sé níos tábhachtaí ná riamh, agus níos mó líonraí bóithre beartaithe, a osclóidh suas an tuath do thionsclaíocht agus do thithíocht, na tailte portaigh a chaomhnú ar mhaithe le tacú leis na leibhéil uisce a theastaíonn chun freastal ar riachtanais amach anseo.

Is áiteanna fíorshuimiúil iad na portaigh féin. Ar an gcéad amharc, tá cuma dhorcha, comhréidh, gan chroí ar na portaigh ardaithe. Ach nuair a fhéachtar níos grinne orthu, is údar iontais iad le flóra agus fána nach féidir a leithéid a fháil. Tá an portach ar an tearmann deiridh dár bhfiadhúlra dúchasach agus do go leor dár bplandaí agus luibheanna neamhchoitianta Scriosadh go leor den éagsúlacht iontach seo an uair dheiridh ar loisceadh an portach Hopefully through increased understanding this disaster will never happen again. Ó tharla an loscadh níl go leor den fhána ach ag tosú ag fás arís agus tá éagsúlacht leathan plandaí le feiceáil ag fás ar an mbruach ard. Tá go leor speiceas difriúla de Chaonach Móna ag fás, ag cur leis na dathanna éagsúla atá ann cheana féin. Is limistéar fara sábháilte atá sa phortach don fhiadhúlra ó thaobh pórú agus cuireann an fraoch cosaint bhreise ar fáil.

Tá cumhachtaí iontacha ó thaobh caomhnaithe ag an bportach mar gheall ar easpa ocsaigin. Fuarthas go léir míreanna agus sean-iarsmaí sna portaigh Baineadh úsáid as na portaigh freisin le him agus feoil a stóráil agus lena gcoinneáil úr agus fuar. Fuarthas taisí daonna freisin a raibh bail mhaith orthu tar éis a bheith curtha sa phortach leis na mílte bliain.

Móin

Móin a sholáthar lena húsáid ag an teaghlach an phríomhúsáid a baineadh as an bportach sa Mhullach. Tá lár an phortaigh an-fhliuch agus preabach le siúl air agus ciallaíonn sé seo go bhfuil bail shláintiúil ar an bportach. Tá an t-imeall triomaithe amach, cé go bhfuil próifíl traidisiúnta dronnach ar an bportach ardaithe traidisiúnta. Déanta na fírinne, is beagnach uisce ar fad atá sa phortach, chomh hard le 95%, ach nuair a ghearrtar na fóid agus nuair a chuirtear faoin ngrian agus faoin ngaoth iad crapann siad agus éiríonn siad crua agus tirim agus déanann siad breosla iontach don teach cónaithe.

Nuair atáthar ag baint mhóna baintear an scraith uachtair agus faightear réidh leis na scraitheanna sin mar nach n-oireann siad mar bhreosla, ach tá siad thar barr mar inslitheoir teasa i dtithe ceann tuí Fágtar na fóid mhóna ar dhromchla an phortaigh ansin lena dtriomú. Is ‘sleán’ a thugtar ar an spád speisialta seo. Fágtar na fóid mhóna ar dhromchla an phortaigh ansin lena dtriomú. Is ‘sleán’ a thugtar ar an spád speisialta seo. Nuair a bhíonn an mhóin ar an mbruach íochtair sách triomaithe déantar í a chruachadh ansin. Sna blianta atá imithe mhair sábháil na móna amach sa bhfómhar. Tá tréimhse i bhfad níos giorra i gceist sa lá atá inniu againn mar gheall ar an innealra nua-aimseartha.

Ní raibh aon bhagairt mhór ann don phortach go dtí an lá atá inniu ann agus teacht innealra nua-aimseartha. Ní linne an portach lena scriosadh. D’fhéadfadh go gciallódh teacht slán an phortaigh cuid ríthábhachtach den neamhspleáchas idir an duine agus an tírdhreach. Má mharaíonn tú duine amháin beidh daoine eile ag fulaingt. Sular cuireadh tús le draenáil ar mhórscála, bhí 90-95% uisce sa phortach, ach inniu tá an méid sin i bhfad níos lú agus tá an portach ag fáil bháis. Blocáladh cuid de na draenacha san phortach Ní mór dul i gcomhairle le feirmeoirí comharsanachta maidir leis an ábhar seo ar mhaithe le comhoibriú seachas coimhlint a spreagadh.

An todhchaí

Is í Éire an tír is faide siar san Eoraip. Tá formhór na dtailte portaigh ar mhórthír na hEorpa díothaithe anois. Chun ár bportaigh a chaomhnú ní mór dúinn féachaint ar an gcomhthéacs Eorpach níos leithne Tá an t-ádh orainn go bhfuil portach ardaithe suntasach againn sa Pharóiste seo atá oiriúnach do chaomhnú agus do shaothrú. Tá a gcuid portaigh go léir bainte ag go leor de thíortha na hEorpa agus tá iarracht á dhéanamh acu go saorga anois coinníollacha fáis portaigh a chruthú arís ar chostas ollmhór. Tá aiféala orthu anois nach raibh siad sách fadbhreathnaitheach ó thaobh roinnt dá bportaigh beo a chaomhnú Mar gheall air sin, tá fonn orthu a bheith rannpháirteach le muintir na hÉireann chun na tailte portaigh a chaomhnú Bunaíodh an Fhondúireacht Dhúitseach um Chaomhnú Phortaigh na hÉireann sa bhliain 1983 chun airgead a bhailiú chun portaigh atá i mbaol a chosaint.

Tá dreasachtaí airgid ar fáil d’fheirmeoirí chun caomhnú a dhéanamh ar bhruacha portaigh faoin gclár REPS Meastar go bhfuil portaigh deich n-uaire níos fearr ó thaobh an t-atmaisféar a ghlanadh seachas mar atá an Fhoraois Bháistí.

Tá Comhairle Caomhnaithe Phortaigh na hÉireann rannpháirteach i bhfeachtas maidir le stocaireacht ar an rialtas, ag cur feasacht phoiblí agus oideachais chun cinn. Dírítear san fheachtas ar phortaigh ardaithe a chaomhnú mar go bhfuil uair na cinniúna sroichte ag an ngnáthóg uathúil seo. Mar sin féin, níor chóir féachaint ar chaomhnú mar ghníomhaíocht ag roghchoiste ach ba chóir féachaint air mar phlean foriomlán a théann chun leasa don phobal iomlán Is ar mhaithe le leasa an uile dhuine an portach a chaomhnú agus iarracht a dhéanamh riocht an phortaigh i láthair na huaire a fheabhsú. Tá am a chaomhnaithe buailte linn. Ní mór dúinn tuiscint a bheith againn ar an acmhainn luachmhar a ghabhann lenár dtírdhreach agus leis an fhiadhúlra. Ní fhéadfaí cur suas le scrios gan teorainn a dhéanamh ar gné tírdhreacha na hÉireann gan iarracht a dhéanamh lena chinntiú go ndéantar caomhnú ar an tírdhreach seo do na glúnta atá le teacht

Conclúid

Tá sé feicthe againn sa mhéid atá thuas chomh tábhachtach is atá sé feidhmiú folláin an phortaigh a chinntiú mar rialtán uisce agus mar ósais don fhiadhúlra, do phlandaí agus do luibheanna. Tá sé feicthe againn chomh maith gur féidir úsáid a bhaint as an bportach agus as a chórais dhifriúla mar uirlis oideachais do dhaltaí sa pharóiste agus lasmuigh atá ar leibhéil éagsúla, b’fhéidir go bhféadfaimis féachaint ar Mháistreacht agus ar Dhochtúireachtaí a chur i dtoll a chéile bunaithe ar ár bportach. Tá sé feicthe againn freisin go bhféadfaí áit a mbíonn an-tóir ag turasóirí air a dhéanamh den phortach do lucht faire agus do ghrianghrafadóirí éin, fiadhúlra agus flóra Éireannacha agus Eachtrannacha. Is bealach atá ann freisin le hathchruthú a dhéanamh ar scéal an phortaigh agus na ndaoine a mhair ansin agus an bealach ar thug siad faoin saol ar bhonn laethúil.

Ba mhór an trua dul tríd an saol gan cur go dearfach le folláine an comhshaol.

Bhí go leor pobail eile cosúil linn féin timpeallaithe ag áit a bheadh mar áit uathúil do mhuintir na hEorpa agus don Lucht Acadúil agus níor thug an pobal faoi deara riamh é. Tá a fhios againn anois go bhfuil an acmhainneacht féideartha againn maidir leis an méid atá ar fáil ó thaobh Iniúchadh Acmhainní a dhéanamh ar an bportach, meastachán a dhéanamh maidir lena fholláine reatha agus an méid a bheadh i gceist lena chaomhnú agus le tairbhe a bhaint go tuisceanach as a acmhainneacht oideachais, cultúrtha agus turasóireachta. Ansin, mar phobal, d’fhéadfaimis cinneadh a dhéanamh maidir le bainistiú a dhéanamh ar an gcara seo atá inár measc.

Jim Smith, Ráth an Tamhain, an Mullach, Contae an Chabháin.

*SÉANADH: Is leagan iomlán atá san alt thuas den alt a chuir fear áitiúil ón Mhullach, Jim Smith chuig líon comhlachtaí agus chuig irisleabhair sa bhliain 1997. Táimid ríméadach an t-alt a athfhoilsiú ar láithreán gréasáin ‘An Portach Beo’. Tabhair ar aird, le do thoil, nach ionann an t-alt a athfhoilsiú agus tacú leis an alt. Ní hiad tuairimí agus pointí ‘an Portach Beo’ LIFE14 NAT/IE/000032 nó DAHRRGA nó LIFE an AE na tuairimí agus na pointí atá san alt thuas agus is iad tuairimí an údair féin atá ann. Bhí an t-alt seo i bhfoirm a bhí curtha in eagar i nuachtán an Anglo Celt sa bhliain 1997:

PORTACH AN MHULLAIGH – AGUS CÉN FÁTH GUR CHÓIR DÚINN É A CHAOMHNÚ

Is féidir ceantar an Mhullaigh a rangú mar cheantar ina gclúdaíonn portach ardaithe thart ar 1000 acra. Má cheadaítear don leibhéal reatha baint mhóna leanúint ar aghaidh gan tabhairt faoi ghníomh, bliain ní bheidh aon phortach againn le caomhnú laistigh de chúpla. Tá go leor de na portaigh faoi bhagairt díothaithe anois. An bhfuilimid cinnte go dteastaíonn uainn go dtarlódh an rud céanna don sampla breá de phortach ardaithe atá againn féin. Nuair a bhíonn portaigh imithe, ní féidir iad a thabhairt ar ais. Anois an t-am is fearr leis an mbagairt a thuiscint i gceart agus feidhmiú go freagrach. Tá líon cúiseanna ann go mbaineann tábhacht le caomhnú a dhéanamh ar ár bportach ardaithe.

Is é an Caonach Móna an planda ceannasach. Tá speicis dhifriúla den chaonach seo ar an bportach, ag cur le héagsúlacht an datha. Mar gheall ar an draenáil, tá limistéar fada feadh imeall an phortaigh níos tirime ná an chuid atá níos faide isteach, agus dá bhrí sin níl siad chomh maith leis na plandaí atá níos faide isteach ar an bportach.

Is mór an acmhainn portach ardaithe a bheith i gceantar ó thuairimí éagsúla. Is dócha go dtéann an portach siar 10,000 bliain agus mar gheall ar an mbealach inar fhás sé le linn an ama sin tá go leor faisnéise caomhnaithe ann. Is féidir samplaí de dhair phortaigh a fheiceáil i seantithe ar baineadh úsáid aisti os cionn fuinneoga agus doirse. Feidhmíonn an portach atá againne mar spúinse ollmhór sa cheantar. In aimsir tuilte tá an portach mar sceithbhealach ollmhór agus le linn triomaigh tá sé mar thaiscumar ollmhór. Is féidir leis an bportach cabhrú le leibhéil an uisce i ndobharcheantair a rialú. Má cheadaítear don phortach draenáil, ansin d’fhéadfadh leibhéal an uisce i Loch an Mhullaigh titim agus bheadh impleachtaí aige sin don uile dhuine – mar gurbh é an loch soláthar uisce an bhaile agus tá an sceitheadh mar fhoinse luachmhar uisce don eallach

Mar gheall ar éagsúlacht na gnáthóige ar dhromchla an phortaigh agus sa cheantar máguaird araon, d’fhéadfadh siad a bheith fíor-spéisiúil ó thaobh oideachais agus turasóireachta de, go háirithe do thionscadail scoile. D’fhéadfaí an portach ardaithe a úsáid do theagasc na Bitheolaíochta, na hÉiceolaíochta, na Ceimice, na Staire, na Tíreolaíochta agus an Bhéaloidis. Ní mór dúinn caomhnú an phortaigh a fheiceáil i gcomhthéacs na hEorpa. Tá formhór na dtailte portaigh ar mhórthír na hEorpa díothaithe anois. Tá an t-ádh orainn go bhfuil portach ardaithe suntasach againn sa Pharóiste seo atá oiriúnach do chaomhnú agus do shaothrú. Tá a gcuid portaigh go léir bainte ag go leor de thíortha na hEorpa agus tá iarracht á dhéanamh acu go saorga anois coinníollacha fáis portaigh a chruthú arís ar chostas ollmhór. Tá aiféala orthu anois nach raibh siad sách fadbhreathnaitheach roinnt dá bportaigh beo a chaomhnú. Mar gheall air sin, tá fonn orthu a bheith rannpháirteach le muintir na hÉireann chun na tailte portaigh a chaomhnú. Bunaíodh an Fhondúireacht Dhúitseach um Chaomhnú Phortaigh na hÉireann sa bhliain 1983 chun airgead a bhailiú chun portaigh atá i mbaol a chosaint.

Tá Comhairle Caomhnaithe Phortaigh na hÉireann rannpháirteach i bhfeachtas maidir le stocaireacht ar an rialtas, ag cur feasacht phoiblí agus oideachais chun cinn. Dírítear san fheachtas ar phortaigh ardaithe a chaomhnú mar go bhfuil uair na cinniúna sroichte ag an ngnáthóg uathúil seo. Mar sin féin, níor chóir féachaint ar chaomhnú mar ghníomhaíocht ag roghchoiste ach ba chóir féachaint air mar phlean foriomlán a théann chun leasa don phobal iomlán Is ar mhaithe le leasa an uile dhuine an portach a chaomhnú agus iarracht a dhéanamh riocht an phortaigh i láthair na huaire a fheabhsú Tá portaigh ardaithe ina limistéir fáis ollmhóra ó thaobh na turasóireachta de. Tá na feirmeoirí atá rannpháirteach is scéim REPS i dteideal préimh bhreise de 20% má dhéanann siad caomhnú ar an bportach atá ceangailte lena bhfeirm.

Bheadh gá le suirbhé níos mionsonraithe a dhéanamh ar (Phortach an Mhullaigh) chun a thábhacht ó gach tuairim a mheas. Is £1,000 costas an tsuirbhé.

Jim Smith, Ráth an Tamhain, Mullach, Contae an Chabháin.

*SÉANADH: Tá ríméad orainn an litir seo le fear áitiúil ón Mullach, Jim Smith a scríobhadh sa bhliain 1997 a athfhoilsiú. Ní hiad tuairimí agus pointí ‘an Portach Beo’ LIFE14 NAT/IE/000032 nó DAHRRGA nó LIFE an AE na tuairimí agus na pointí atá san alt thuas agus is iad tuairimí an údair féin atá ann.

FOIRMIÚ PHORTACH AN FHÉIR BHÁIN
Cruthaíodh Portach Choillidh Chonnaidh nuair a bhí coinníollacha aeráide tais agus na hoighearshruthanna agus an t-oighear ag cúlú siar. Cruthaíodh cailc ar nós marla ar íochtar dhá abhantrach nó loch beag agus thosaigh plandaí caillte ag carnadh ina sraitheanna de mhóin eanaigh a líon na lochanna a d’fhás le chéile ansin os cionn iomaire droimíneach íseal. Lean an portach ag fás tar éis na Céime Eanaigh – mar phortach ardaithe – leis an gcion uisce ag 95%. Bhí Coillidh Chonnaidh thar a bheith fliuch ag tráth amháin, le go leor limistéir linnte agus foirmíochtaí tulóga. Rinne draenáil agus baint mhóna dochar dóibh seo.

Thart ar 4,500 bliain ó shin, tháinig laghdú ar an meánmhéid bháistí a thit sa Chabhán agus mar thoradh air sin thriomaigh an talamh portaigh amach de bheagán. Bhí fás coillearnach phéine sa cheantar mar thoradh air sin a mhair thart ar 500 bliain go dtí gur éirigh an aeráid níos fliche agus thosaigh an portach ag fás arís. Thángthas ar na crainn seo i gCoillidh Chonnaidh nuair a shroich an bhaint mhóna doimhneacht áirithe.

Tiocfaidh fás 1mm ar phortach in aghaidh na bliana agus leis an doimhneacht móna ar an meán thart ar 10m i gCoillidh Chonnaidh, ciallaíonn sé go bhfuil an portach 10,000 bliain d’aois.

Téann baint mhóna siar go dtí an tréimhse réamh-ghorta agus deirtear go háitiúil go mbeadh an portach ag síneadh chomh fada leis an mbóthar atá ar imeall an phortaigh.

Ba chuid d’eastát Cheanannais a bhí i bportach Choillidh Chonnaidh. Dhílsigh an Tiarna Headfort limistéir Chloch Bhaile agus Fheartaí i líon iontaobhaithe i Márta 1921. Dílsíodh an portach leis an ngrúpa ar mhaithe lena choinneáil chun leasa úinéirí talún sa cheantar. Rinne Coimisiún na Talún limistéir Liatroma, Coillidh Chonnaidh agus Ferat a dheighilt i measc feirmeoirí sa chomharsanacht.

Rinneadh ceiliúradh mór ar stair an phortaigh agus ar na traidisiúin a bhaineann le caidreamh na ndaoine leis an bportach i gCoillidh Chonnaidh leis na blianta, agus bhí ‘Lá ar Phortach an Mhullaigh’ mar imeacht bliantúil sna 1990aidí, a thug an deis do mhuintir na háite agus do chuairteoirí, lá ar an bportach a thabhairt chun cuimhne. Féach an Leathanach Áitiúil agus Pobail chun tuilleadh faisnéise a fháil maidir leis seo.

NAOMH CILLIAN

Tá ceangal ag an bportach le scéal Naomh Cillian, an Naomh a d’athraigh formhór na Gearmáine chun na Críostaíochta agus féachtar ar Naomh Cillian sa chomhthéacs céanna sa Ghearmáin is a fhéachtar ar Naomh Pádraig sa tír seo. Rinneadh taifeadadh ar Thobar Beannaithe taobh leis an bportach ar shean-léarscáileanna na 18ú haois ach níl sé le fáil ar na léarscáileanna nua-aimseartha. Tá Tobar Beannaithe Naomh Cillian féin i Longfield, ar an taobh eile de bhaile an Mhullaigh, agus téann na sluaite chun an tobair ar Lá Féile Naomh Cillian, an 8 Iúil, chun paidreacha a rá.

Thóg an pobal áitiúil i gcomhar le Deoise Würzburg i ndeisceart na Gearmáine, Ionad Oidhreachta Naomh Cillian agus osclaíodh an tIonad sa bhliain 1995. Tá go leor iarsmaí agus macasamhlacha a bhain leis an naomh le feiceáil ann agus tá sé ar cheann de na saoráidí pobail agus turasóireachta san oirthuaisceart is mó a bhfuil tóir air.

Tá amharclann bheag amach ón limistéar taispeána, tá réimse leathan earraí sa limistéar taispeána agus is féidir féachaint ar scannán gearr ar shaol Naomh Cillian san amharclann.

Tá siopa ceardaíochta san ionad freisin atá lán le míreanna ealaíonta ar díol spéise iad, leabhair agus raon obair cheardaíochta atá déanta go háitiúil. Tá bialann taobh leis an siopa ceardaíochta, agus tá limistéar picnice taobh amuigh sá chás an aimsir a bheith go maith.

Tá an tIonad faoi úinéireacht agus á bhainistiú ar Iontaobhas Oidhreachta Naomh Cillian, tharla sé seo tar éis obair chrua go háitiúil agus forbairt á dhéanamh ar cheangal an Mhullaigh – Würzburg a théann siar go dtí an 7ú haois.

Bhí an-tóir ag cuairteoirí ón nGearmáin ar an gceantar a raibh ceangail spioradálta á lorg acu agus cuireadh cóiríocht ar fáil dóibh i seomra Ilchuspóireach na scoile áitiúil.

Bunaíodh Coiste Naomh Cillian sa bhliain 1986, chun forbairt a dhéanamh ar cheangal an Mhullaigh – Würzburg agus chun cóiríocht a chur ar fáil do thurais oifigiúla ar an Mullach.

Athchóiríodh Tobar Naomh Cillian i Longfield, agus rinneadh coimisiúnú ar dhealbh aolchloiche ar thailte Shéipéal Naomh Cillian agus sa bhliain 1989 láidríodh an ceangal nuair a chuaigh an chéad ghrúpa ón Mhullach ar a gcéad thuras oifigiúil chuig Würzburg, chuimsigh an turas 90 duine, don 13ú Comóradh Céad Bliain de Mhairtíreacht Naomh Cillian. Thart ar an am céanna, d’eisigh Rialtais na Gearmáine agus na hÉireann Stampa speisialta Naomh Cillian chun an 13ú Comóradh Céad Bliain a cheiliúradh. Bronnadh dealbh aolchloiche de Naomh Cillian ar Shéipéal Naomh Cillian, is é Herr Christian Will, Feisire Parlaiminte na Baváire a rinne coimisiúnú ar an dealbh.

Sa bhliain 1991, thug Easpag Würzburg iarsma den chéad ghrád de Naomh Cillian (píosa de chnámh) ar ais go Mullach agus bhí ceiliúradh mór sa bhaile. Tá an t-iarsma i dTaiseagán speisialta atá curtha ar fáil i Séipéal Naomh Cillian.

Tarraingíodh na pleananna d’Ionad Oidhreachta Naomh Cillian an bhliain chéanna agus cuireadh iarratas rathúil ar chuidiú deontais faoi bhráid an Chiste Idirnáisiúnta d’Éirinn.

Sa bhliain 1992, tugadh faoi athchóiriú Reilig Theampaill Cheallaigh agus daingníodh agus rinneadh caomhnú ar Shéipéal Meánaoiseach Naomh Cillian. Tagraítear don láithreán tábhachtach seo i litir atá i gcartlann maidir le Craobhscoileadh an Chreidimh sa Róimh, dar dáta 27 Meán Fómhair 1715.

Ionad Oidhreachta Naomh Cillian sa Mhullach, a mheallann na mílte cuairteoir gach aon bhliain ó osclaíodh an t-ionad sa bhliain 1995.

Sa bhliain 1993, cuireadh tús leis an obair ar an Ionad Oidhreachta agus bunaíodh Iontaobhas Naomh Cillian chun an tIonad a reáchtáil. Tugadh an obair chun críche agus d’oscail an tUachtarán Mary Robinson Ionad Oidhreachta Naomh Cillian go hoifigiúil an 7 Bealtaine 1995.

Ullmhaíodh príomhpháirt an taispeántais i Würzburg agus bhronn Deoise Würzburg ar an Ionad é. Tá an tIonad oscailte ar feadh na bliana agus le tuilleadh faisnéise a fháil, seiceáil an leathanach gréasáin: http://stkiliansheritagecentre.ie

Beidh foireann thionscadal LIFE ‘an Portach Beo’ ag tabhairt faoi raon teicnicí maidir le hathbhunú gnáthóige. Áireofar orthu seo, dambaí nua móna agus plaisteacha a shuiteáil chun cainéil draenála a bhlocáil, tá na draenacha seo mar chúis leis an bportach a bheith ag cailliúint uisce. Feabhsófar dromchlaí talamh portaigh a bhí corraithe chun cur le hacmhainneacht an dá lóba den phortach chun nascacht hidreolaíoch níos fearr a athbhunú ag cur le coinníoll éiceolaíoch agus comhleanúnachais an phortaigh. Trína gnáthóga corraithe agus díoga a athfhliuchadh, cruthófar maoschláir níos airde, a rachaidh chun leasa do speicis phortaigh neamhghnácha agus le himeacht ama, beidh gnáthóg nádúrtha portaigh ardaithe á athbhunú ar Phortach Choillidh Chonnaidh.

Is Limistéar Speisialta Caomhnaithe (SAC) é an láithreán a roghnaíodh do na gnáthóga agus/nó na speicis seo a leanas atá liostaithe ar Iarscríbhinn I / II de Threoir an AE maidir le Gnáthóga (* = tosaíocht; is iad na huimhreacha idir lúibíní cóid Natura 2000):

[7110] Ardphortach (Gníomhach)*
[7120] Ardphortach Díghrádaithe

Cuimsíonn Portach Ardaithe (ARB) limistéir ardphortaigh atá fliuch agus atá ag cruthú móna go gníomhach, áit a bhfuil an céatadán den chlúdach caonach móna (Sphagnum spp.) ard, agus áit ina bhfuil na gnéithe seo a leanas ag tarlú: tulóga, linnte, réileáin fhliucha, báinseacha Caonaigh, borrfháis agus maothchórais.

Measadh go raibh achar de 17.0ha. i limistéar ARB Phortach Choillidh Chonnaidh sa bhliain 1994. Mar sin féin, measadh sna suirbhéanna monatóireachta ar an bportach le gairid gur 3.9ha achar an ARB (Fernandez et al. 2014a, b). Is ionann é seo agus laghdú de 13.8ha (81.2%) le linn na tréimhse 1994 – 2012. Léirítear i suirbhé breise ar tugadh faoi sa bhliain 2005 gur tharla formhór an laghdaithe seo le linn na tréimhse 1994-2005.

Is ionann portach ardaithe díghrádaithe agus na ceantair siúd den ardphortach a bhfuil dochar déanta ag baint mhóna, ag draenáil agus ag gníomhaíochtaí eile maidir le húsáid talún don hidreolaíocht, ach atá ábalta a theacht chucu féin arís mar phortach ardaithe gníomhach.

Baineann luach ard caomhantais le Portach Choillidh Chonnaidh agus tá an deis ann ó thaobh athchóirithe.

Rinne an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra (NPWS) oibreacha athchóirithe ar an láithreán idir 2006 – 2010, lena n-áirítear, roinnt draenacha ardphortaigh agus draenach ar na codanna thiar agus thuaidh a bhlocáil, grádú bruacha éadain, suiteáil fad bunda ar an ardphortach agus bunda / séala a shuiteáil ar an lagphortach.

Suiteáladh an dara bunda/damba feadh teorainn thiar an lagphortaigh le talamh talmhaíochta cóngarach comhthreomhar le bóthar an phortaigh; tá sé mar aidhm leis seo cosc a chur ar thionchar ar thalamh talmhaíochta cóngarach, athfhliuchadh limistéir mhóra lagphortaigh a spreagadh trí leibhéal an mhaoschláir a ardú go háitiúil agus ráta chailliúint uisce an phortaigh a mhoilliú.

Fuair Coillte réidh freisin le 11.00ha de phlandáil bhuaircíneach lánfhásta (péine contórtach go príomha) a bhí ar thaobh thiar theas an lagphortaigh an lóba theas agus rinneadh draenacha a bhlocáil mar chuid thionscadal LIFE Nature (LIFE04 NAT/IE/000121) roimhe seo.

Nochtfar mionsonraí beachta na n-oibreacha athbhunaithe go gairid, ach faoi láthair táimid ag féachaint ar 1,000 damba, móin go príomha a shuiteáil le roinnt dambaí plaisteacha san áit nach bhfuil innealra in ann dul chomh fada leo. Déanfar roinnt mílte méadar de dhraenacha a bhlocáil ar an ardphortach agus ar an lagphortach araon.

D’fhéadfadh sé go mbeadh gá le tréimhse fhada ama (m.sh. os cionn 30 bliain) tar éis tabhairt faoi oibreacha athbhunaithe ar limistéir an lagphortaigh sula dtiocfaidh forbairt ar an ngnáthóg. Léiríodh in oibreacha athbhunaithe feadh limistéir thiar de lagphortach SAC Phortach Choillidh Chonnaidh go raibh fásra ‘gníomhach portach ardaithe’ ann tar éis 8 mbliana de na hoibreacha seo a bheith curtha i gcrích.

Táthar ag féachaint ar chomharthaí faisnéise agus ar rochtain bhreise phoiblí, go háirithe mar gheall go bhfuil luach taitneamhachta chomh hard sin ag gabháil leis an bportach. Tabharfar mionsonraí maidir leis an méid sin anseo níos moille.

Tá foireann LIFE ag tabhairt faoi shuirbhé fairsing ar SAC Phortach Choillidh Chonnaidh faoi láthair agus cuirfimid na torthaí i láthair anseo go luath.

Rinneadh athruithe ar an bportach roimhe seo trí dhraenáil agus gearradh agus triomaíodh an dromchla agus cailleadh speiceas dá bharr. Is é 83.04ha achar iomlán an phortaigh ard neamhghearrtha agus is portach réitithe den chuid is mó é an 108.18ha eile mar thoradh ar ghearradh móna roimhe, nach ann dó a thuilleadh. In ainneoin gur cailleadh speicis, tá an dá cheantar fós lán le beocht agus cabhróidh an t-athchóiriú le gnáthóg níos inbhuanaithe nádúrtha a chur leis. Tagann an t-eolas thíos ó obair shuirbhé an láithreáin roimhe seo, agus tugann sé íomhá shuimiúil de phortach beo uathúil.

FLÓRA PHORTACH CHOILLIDH CHONNAIDH

Cabhraíonn Portach Choillidh Chonnaidh le líon iomlán na speiceas plandaí a ardú a bhaineann de ghnáth le himchuach iomaire portach ardaithe lár tíre.

Tá cuid mhaith de Phortach Choillidh Chonnaidh an-fhliuch agus is iomaí áit atá ann le haghaidh linnte agus tulóga a chruthú. Tacaíonn na linnte leis an gcaonach portaigh Sfagnam cuspidatum, agus fás maith algaí sa samhradh. Tacaíonn limistéir fliucha faoi na linnte le caonaigh Sfagnaim eile amhail S. magellanicum, agus is codanna tábhachtacha de thulóga iad S. papillosum, S. fuscum, S. capillifolium agus Hypnum cupressiforme. Tá réimse plandaí soithíoch de phortaigh ardaithe le fáil, lena n-áirítear ceannbháin (Eriophorum angustifolium agus E. vaginatum), fraoch mór (Calluna vulgaris agus Erica tetralix), Sciollam na móna (Narthecium ossifragum) agus Gobsheisc (Rhynchospora alba). Tá Lus na móinte (Andromeda polifolia) le fáil ar an láthair, flóra nach mbíonn ach ar phortaigh ardaithe lár tíre de ghnáth agus atá annamh in oirthuaisceart na hÉireann.

Lus na móinte faoi bhrat seaca go luath ar maidin – flóra an-annamh ar Choillidh Chonnaidh

Cé go mbíonn dromchla an phortaigh aonchineálach go ginearálta bíonn roinnt limistéar níos airde ann le toim thiubha de Cheannbhán gaelach (Eriophorum vaginatum); tugann siad seo dídean do Ghiorriacha. Feictear línte gluaiseachta uisce ann freisin, a rud a léiríonn go bhfuil Cíb dhubh (Carex nigra) agus Luachair bhog ann (Juncus effusus).

Léiríonn an suirbhé is déanaí ó 2014 go bhfuil éiceatóip lárnach le fáil ar Phortach Choillidh Chonnaidh ag aon áit amháin agus éiceatóip fo-lárnach ag sé shuíomh (Fernandez et al. 2014a, b). Bíonn an t-éiceatóip lárnach i gceantar lagraigh ina mbíonn tulóga, loig, agus linnte (34-50%).

Bíonn clúdach Sfagnaim ó 51-75%, agus bíonn sfagnam capillifolium, S. austinii, agus S. fuscum, S. magellanicum agus S. papillosum sna tulóga agus S. cuspidatum i linnte mar aon le Drosera anglica. Bíonn clúdach Sfagnam cuspidatum easnamhach i roinnt linnte a mbíonn an chuma orthu go bhfuil siad ag streachailt mar gheall ar thriomú.

Bíonn tulóga capillifolium íseal Sfagnaim agus loig le S. cuspidatum in áiteanna sna láithreáin eiceatóip fo-lárnach. Tá clúdach foriomlán Sfagnaim níos mó ná 50%, agus sroicheann sé 75% in áiteanna. I measc na speiceas Sfagnam eile tá S. papillosum, S. fuscum, S. magellanicum, S. tenellum, agus S. subnitens. Éiríonn éiceatóip fo-lárnach níos fliche i gcodanna eile ina mbíonn go leor linnte S. cuspidatum, ach bíonn siad sách beag agus bíonn clúdach ard Narthecium ossifragum agus Rhynchospora alba iontu.

I measc na n-éiceatópacha neamhghníomhacha atá ar an bportach tá éiceatóip fo-imeallach, imeallach, agus bruacha éadáin. Cé go bhfuil flóra portaigh ardaithe réasúnta dea-fhorbartha ag cuid de na ceantair fho-imeallacha, cuireann caillteanas uisce isteach orthu ag céimeanna éagsúla, agus is gnách nach mbíonn linnte buana ar bith ann.

Bíonn an mhicreatopagrafaíocht is forbartha san éiceatóip fo-imeallach, agus bíonn níos mó tulóga agus loig ann (faoi cheannas Narthecium ossifragum go minic agus gan ach Sfagnam cuspidatum agus S. tenellum ann go minic). Clúdaíonn Sfagnam suas le 33% den talamh agus den chuid is mó bíonn S. capillifolium ann. Mar sin féin, faightear Sfagnum papillosum, S. magellanicum, S. tenellum agus S. subnitens agus tulóga á gcruthú agus S. cuspidatum agus loig á gcruthú. Tá a lán Calluna vulgaris, Erica tetralix agus Narthecium ossifragum ar an gcineál fásra éiceatóip fo-imeallach is forleithne ar an suíomh. Bíonn Eriophorum vaginatum, E. angustifolium, Rhynchospora alba, agus Trichophorum germanicum coitianta freisin ag céimeanna éagsúla clúdaigh.

Tá éiceatóip imeallach beagán níos tirime ná éiceatóip fo-imeallach agus bíonn sé den chuid is mó ina bhanda caol gar d’imeall an phortaigh ard. Is tulóga de Fhraoch Calluna vulgaris, tulóga sfagnam íseal, portaigh réidhe agus loig a bhíonn i gceist le micreatopagrafaíocht. Tá an clúdach Sfagnaim níos ísle fós anseo ná san éiceatóip fo-imeallach (<10%) agus tá clúdach níos airde de Narthecium ossifragum, Trichophorum germanicum, agus Calluna vulgaris ag an bhfásra.
Bíonn talamh daingean, calluna vulgaris ard, clúdach Sfagnaim íseal agus micreastopagrafaíocht réidh ag éiceatóip bruacha éadáin. Bíonn an t-éiceatóip seo le fáil ar imill an phortaigh ard.

Ní ghearrtar móin ar an suíomh a thuilleadh. Tá fásra Rhynchosporion forleathan ar Phortach Choillidh Chonnaidh. Bíonn sé le fáil in ARB agus DRB araon, ach is gnách go mbíonn sé níos forbartha agus níos seasmhaí sna ceantair is fliche ARB. Sna ceantair seo, bíonn fásra Rhynchosporion feadh imill linne agus ar fhaichí ar a mbíonn móin dhomhain fhliuch chreatha. I measc na speiceas plandaí is coitianta tá Rhynchospora alba, Sfagnam cuspidatum, S. magellanicum, S. papillosum, Drosera anglica, agus Eriophorum angustifolium.

Aimsíodh Rhynchospora alba in áiteanna níos díghrádaithe freisin, ach bíonn sé i gcónaí in áiteanna fliucha ar nós log.

Cuimsíonn an portach réitithe thuaidh agus thiar limistéir atá faoi smacht ag fásra portaigh atá i dtús agus tulóga ísle de palustre Sfagnam agus lagraigh fhairsinge faoi cheannas Sfagnam cuspidatum agus Eriophorum angustifolium.

Tá an portach díghrádaithe teoranta den chuid is mó ar imeall na gceantar ardphortaigh ina bhfuil éifeachtaí draenála. Go ginearálta, is é Fraoch mór (Calluna vulgaris) agus Cíb cheanngheal (Scirpus cespitosus) is mó a bhíonn i gcuid mhaith de dhromchla an phortaigh dhíghrádaithe agus Sciollam na móna agus Gobsheisc sna ceantair níos fliche. De ghnáth cruthaíonn na speicis seo seastáin mhona-cheannasacha. Sna limistéir is tirime de phortach ardaithe díghrádaithe tá speicis phlandaí amhail Beith chlúmach (Betula pubescens) agus Raithneach mhór (Pteridium aquilinum).

Tá dromchlaí fairsinge gearrtha timpeall ar an limistéar ardphortaigh réitithe agus tá cuid den ghearradh seo curtha le buaircínigh. Bhain tionscadal LIFE roimhe seo cuid mhór buaircíneach agus tháinig méadú láithreach ar mhéid ARB.

FÁNA PHORTACH CHOILLIDH CHONNAIDH
Taifeadadh giorria sléibhe Éireannach (Lepus timidus hibernicus) agus dallóg fraoigh (Sorex minutus) ar an bportach ard. Chonacthas an frog coiteann (Rana temporaria) freisin.

An frog coiteann, a chonacthas ar Phortach Choillidh Chonnaidh

I measc na speiceas éan a bhíonn le fáil ar an bportach tá crotach (Numenius arquata), naoscach (Gallinago gallinago), fuiseog (Alauda arvensis), riabhóg mhóna (Anthus pratensis), agus uaireanta pocaire gaoithe (Falco tinnunculus)..

Tugadh Ceann cait (Asio otus) faoi deara ar an láthair ag fiach os a chionn le haghaidh ainmhithe creiche amhail ciaróga, dallóg fraoigh agus frog coiteann. Tugadh an spioróg (Accipiter nisus) faoi deara roimhe freisin. Ní fhacthas crotach ar an bportach le blianta beaga anuas, áfach.

Aimsíodh sionnaigh agus broic i dtulóga níos mó, agus ó thaobh feithidí de, tá an portach – dála gach portach ardaithe – beo agus folláin agus bíonn péisteanna cáil, leamhain agus féileacáin éagsúla ann, mar aon le snáthaidí móra, béchuil ghormghlas agus scinnirí uisce éagsúla, doirbeacha, seilidí agus damháin alla.

Mar a sonraíodh inár leathanaigh Áitiúla, Pobail agus Staire, scríobh an fear áitiúil John K Smyth faoin bportach lán le beocht sna 1950í agus sna 1960í, agus an Crotach go háirithe an-fhlúirseach. Bhíodh piasúin, Cearc fhraoigh, Patraisc Dhearg, Naoscach, Glasóg Shráide, Cearca Uisce, Cuacha, Ceolairí Giolcaí, Creabhair, Cruidíní agus Scréachóga Reilige go léir coitianta agus déantar mionsonrú orthu i bpíosa cuimhne portaigh John.

Beidh tuairisc fána cothrom le dáta ag foireann LIFE anseo go luath.

IS portach ardaithe 191 heicteár é SAC Phortach Choillidh Chonnaidh (a dtugtar Portach Chloch Bhaile agus Portach an Mhullaigh air go háitiúil) díreach taobh amuigh de bhaile stairiúil an Chabháin, An Mullach. Is portach iontach é a raibh tábhacht mhór leis sa phobal áitiúil leis na glúnta, agus tá a shuíomh uathúil mar ní hamháin gurb é an suíomh tionscadail is tuaisceartaí é, ach is é an t-aon suíomh tionscadail LIFE a roinneann dhá chontae é: an Cabhán agus an Mhí. Deirtear go raibh ceangail ag Aspal Franconia, Naomh Cillian, leis an bportach iontach seo.

Tá an portach i gcroílár an phobail áitiúil leis na blianta fada, agus tugadh aird fhorleathan air sna 1990í nuair a tháinig an pobal áitiúil le chéile chun trí fhéile ‘Lá ar an bPortach‘ a reáchtáil.

I líne dhíreach trasna na tíre, tá an portach thart ar leathshlí idir Achadh an Iúir agus Ceanannas ar theorainn an Chabháin/na Mí. Roinneadh an portach go stairiúil i gcúig bhaile fearainn éagsúla: Cloch Bhaile; Feartach; Liatroim; Coillidh Chonnaidh; agus Fiodh gCat.

Chothaigh na loig idir cnoic an chuid álainn seo den tír go leor portach ardaithe, ach sa lá atá inniu ann is beag portach ardaithe atá fágtha i réigiún an oirthuaiscirt agus is é portach Choillidh Chonnaidh an ceann is fearr forbartha atá fágtha. Tá sé neamhghnách de bhrí gur fhorbair sé le dhá ghob ar lochanna ársa in aice láimhe. De réir mar a d’ardaigh na portaigh taobh le taobh thar na mílte bliain, bhog siad anonn i dtreo a chéile. Sa lá atá inniu ann tá stráice cúng portaigh á dtabhairt le chéile, agus tá cruth fhíor a hocht ar an bportach.

Cé go ndearnadh draenáil imeallach agus gearradh imeallach in áiteanna agus cé go bhfuil turnamh ar an imeall, tá na codanna lárnacha den phortach réasúnta slán mar nach ndearnadh mórán draenála riamh ar an ‘bportach ard’. Rinneadh roinnt oibreacha athchóirithe ar an bportach seo san am atá thart (lena n-áirítear tionscadal LIFE04 NAT/IE/000121) agus baineadh amach torthaí fabhracha. Tríd is tríd, tá ionchais mhaithe athchóirithe ar Choillidh Chonnaidh agus is é aidhm an tionscadail beagnach trí oiread na limistéir atá ann cheana féin den Phortach Ardaithe Gníomhach (ARB) a athchóiriú ar an bportach ard trí chlár athchóirithe atá dírithe ar an maoschlár a ardú.

[Coinneáil uisce ar Phortach Choillidh Chonnaidh, a rinneadh mar chuid de thionscadal athchóirithe roimhe seo ar pháirt den phortach ardaithe.]

Is Limistéar Faoi Chaomhnú Speisialta (SAC) é an portach seo a roghnaíodh do Phortaigh Ardaithe Gníomhacha 7110 agus Portaigh Ardaithe Díghrádaithe 7120 – gnáthóga atá liostaithe ar Iarscríbhinn I de Threoir an AE maidir le Gnáthóga (992/43/CEE), áit a ndéantar Portaigh Ardaithe Gníomhacha 7110 a rangú tuilleadh mar ghnáthóg “tosaíochta”. Tá lagraigh ar fhoshraitheanna móna an Rhynchosporion (cód AE 7150) le fáil anseo freisin.

Tá meanma iontach pobail i dtimpeallacht an phortaigh Bhaineadh go leor daoine taitneamh as Coillidh Chonnaidh le blianta fada, idir fhéilte ‘Lá Portaigh an Mhullaigh’ sna 1990í agus bhealaí siúil timpeall an phortaigh sa lá atá inniu ann. Is iomaí cuimhne atá ag muintir na háite ar a bheith ag obair ar an bportach agus baint mhóna i mbarr a maitheasa (féach LEATHANACH STAIRE).

Tá baile an Mhullaigh ar cheann de sheoid na hÉireann agus tá acmhainní oidhreachta agus turasóireachta iontacha aige. Gach bliain tugann na mílte turasóirí cuairt ar an gceantar chun naisc an bhaile le Naomh Cillian a cheiliúradh, aspal Franconia ón 7ú agus ón 8ú hAois, agus Easpag Misinéireachta na hÉireann, a rugadh gar do Phortach Choillidh Chonnaidh. Bíonn Ionad Oidhreachta Naomh Cillian ar an mbaile i gcroílár gach rud a tharlaíonn sa cheantar, agus is túsphointe iontach é chun tuilleadh a fhoghlaim faoi Phortach Choillidh Chonnaidh agus an ceantar máguaird.

Baineann an leathanach seo leis na pobail timpeall ar SAC Phortach Gharascail. Is cuma más ball de ghrúpa pobail nó oidhreachta thú, seid na bhfear, eagraíocht spóirt nó aon ghrúpa sa chúlchríoch máguaird den phortach, tá an chuid seo de shuíomh Gharascail dírithe ortsa.

Tá scéalta agus stair ón gceantar á gcur i dtoll a chéile ag ár bhfoireann tionscadail faoi láthair.

Má tá suíomh gréasáin agat, nó nuachtlitir nó bileog eolais ba mhaith leat lucht féachana níos leithne a fheiceáil, ná bíodh aon leisce ort muid a chur ar an eolas agus cuirfear ar an suíomh seo é.

Cruthóimid nasc freisin le daoine agus aimseoimid imeachtaí suimiúla sna ceantair a bhaineann leis an bportach ardaithe tábhachtach seo. Ba mhaith linn ceiliúradh a dhéanamh ar an am atá caite, ar an am i láthair agus ar thodhchaí an cheantair.

Ba mhaith linn go bhfoghlaimeodh níos mó daoine faoin gcultúr agus na traidisiúin a bhaineann leis na daoine, na pobail agus na portaigh san Iarmhí agus tá fonn ar ár mBainisteoir Feasachta Poiblí an ghné seo dár bportaigh a cheiliúradh chomh maith le portaigh ardaithe a chaomhnú agus a athchóiriú.

Tá an ceantar mórthimpeall ar Phortach Gharascail beo beathach, agus tá go leor grúpaí gníomhacha ann, lena n-áirítear:

PÁIRC PHARÓISTE AGUS IONAD POBAIL/SPÓIRT NA SRÁIDE

Bíonn neart gníomhaíochtaí ag Ionad Pobail na Sráide ó cheann ceann na bliana, agus bíonn an halla oscailte do ghrúpaí áitiúla, d’eagraíochtaí spóirt agus go leor eile.

Tá 800 suíochán sa halla agus tá dhá bhalcóin féachana aige. Tá stáitse soghluaiste ann agus tá trealamh aimplithe ar fáil ar an láthair. Is iomaí imeacht a reáchtáladh sa halla roimhe seo, idir dhamhsaí, cheolchoirmeacha, mhargaí feirme, chomhdhálacha agus chruinnithe. Tá seomra cruinnithe ar leith ar fáil freisin, agus tá áiseanna oifige lánfheistithe ann lena n-áirítear leathanbhanda, fótachóipeáil, srl. Tá cistin lánfheistithe ann agus beidh fáil ar bheár más gá. Is Ionad Spóirt é an tIonad Pobail freisin agus tá dhá sheomra feistis ann le háiseanna cithfholcadáin, agus Cúirt Cispheile Méid Idirnáisiúnta ina bhfuil bord scórála leictreonach. Is féidir an t-ionad a úsáid le haghaidh Sacar faoi Dhíon, Bollaí faoi Dhíon (11 mata ar fáil) agus is féidir é a athrú ina 4 Chúirt Bhadmantain nó Eitpheile. Taobh amuigh tá Páirc Pheil Ghaelach lánmhéide agus áiseanna sacair agus rugbaí leaiste. Tá Limistéar Súgartha do Pháistí curtha ar fáil ag Grúpa na dTuismitheoirí.

Chun tuilleadh eolais a fháil, féach leathanach Facebook Pháirc Pharóiste agus Ionad Spóirt na Sráide.

CLUB SEANRÉ PHÁIRC PHARÓISTE NA SRÁIDE

Tá an club seanré sa tSráid ar cheann de na cinn is gnóthaí sa tír, agus gach mí Iúil bíonn ceann de na seónna seanré is mó in Éirinn i bPáirc an Pharóiste. Is ceiliúradh é an seó ar gach feithicil seanré, idir ghluaisteáin chlasaiceacha, rothair, thrucailí agus fheithiclí oibre agus, ar ndóigh, bíonn oidhreacht talmhaíochta na hÉireann le brath go láidir san áit mar gheall ar na meaisíní iontacha. Is lá iontach do theaghlaigh é freisin, lá lán le siamsaíocht agus taispeántais.

Póstaer do Lá Seanré na Sráide, 2016

In 2015, roghnaíodh an Club Seanré chun Seó Seanré na hÉireann a óstáil. Ba é seo an dara huair le 10 mbliana a reáchtáladh an ócáid ollmhór anseo. Bíonn an grúpa gníomhach ar Facebook.

FÁNAITHE BHÓTHAR AN CHOILL

Bunaíodh grúpa siúlóide thuaisceart na hIarmhí in 2000 agus tá siad ar cheann de na cinn is mó i lár na tíre. Buaileann siad le chéile gach Domhnach agus bíonn sceideal gnóthach siúlóidí acu ó cheann ceann na bliana. Siúlann siad ar fud na tíre, bíonn féilte siúlóide áitiúla ar siúl acu agus bíonn go leor dá gcuid siúlóidí ar son carthanachta, lena n-áirítear siúlóid mhór Lá Fhéile Stiofáin ag Foraois an Mhullaigh Mhín in aice láimhe, an fhoraois curtha feá is mó in Éirinn.

Tá an grúpa bródúil as a bhfréamhacha i dtuaisceart na hIarmhí, agus dúirt duine acu: “Tá a fhios againn go bhfuil cónaí orainn i gcuid álainn iargúlta de lár na tíre i dtuaisceart na hIarmhí, agus ba mhaith linn é a roinnt le grúpaí atá ar aon intinn linn, a bhaineann sult as an bhfánaíocht. B’fhéidir nach bhfuil sléibhte ann ach tá Portach, Abhainn, Canáil, Foraois agus go leor eile le tairiscint againn.”

Le haghaidh tuilleadh eolais, féach Suíomh Gréasáin Fhánaithe Bhóthar an Choill.

Is é Portach Gharascail an píosa is fearr caomhnaithe de chóras portaigh ardaithe ollmhór ó phortaigh mhóra thuilemhánna abhann a d’fhorbair áit a dtagann agus a bhfágann Abhainn na hUíne Loch Dairbhreach, nach bhfuil i bhfad ón Muileann gCearr. Cuireann gníomhaíocht an duine isteach ar an gcuid is mó de na portaigh seo anois, agus tá an-dochar déanta ar chuid acu, áit a ndearnadh stiallmhianadóireacht le haghaidh móin ghairneoireachta, ach is sampla eisceachtúil é Garascal de thírdhreach a bhíodh coitianta sa chuid seo tíre tráth dá raibh.

Is é SAC Phortach Gharascail an portach (réasúnta) slán atá fágtha sa lár sa radharc léarscáile ar an gcuid seo de thuaisceart na hIarmhí

Cheannaigh an Roinn Airgeadais an portach in 1989 in éineacht le Portach Bhaile Chionaoith/Fisherstown. Ag an am, cheannaigh siad 203 heicteár idir an dá shuíomh, agus cheannaigh siad 506 heicteár de bhratphortach ag Bearna Bhealach Sailearnáin freisin. Ag labhairt dó i nDáil Éireann in 1990, dúirt An tAire Airgeadais ag an am, Albert Reynolds, (arbh as an Longfort in aice láimhe dó) go raibh sprioc caomhnaithe portaigh ardaithe 10,000 heicteár ag an rialtas.

Is féidir gearradh móna ar an bportach ardaithe seo a rianú siar go dtí i bhfad roimh na chéad taifid den bhliain 1840, agus insíonn muintir na háite scéalta faoin móin a bheith á tabhairt go stáisiún traenach an Mhuilinn Chearr le tabhairt don ospidéal sa Mhuileann gCearr – Ospidéal Síciatrach Lomáin. Conas a thug siad an mhóin ar iarnród? Bhuel, is é seo ceann de na stáisiúin traenach is uathúla in Éirinn…

Acomhal na hUíne – Stáisiún traenach portaigh na hÉireann gan aon bhóithre

Díreach in aice le Portach Gharascail tá suíomh stáisiún traenach Acomhal na hUíne a raibh cáil air, ag tráth amháin, mar gurb é an t-aon stáisiún traenach in Éirinn agus ar Oileáin na Breataine ar fad é nach raibh bóthar ag freastal air! (bhí an fhíric seo ina hábhar ceiste ar chlár ‘Mastermind’ tráth). Ó tharla go raibh na bailte agus na sráidbhailte is gaire cúpla míle ar shiúl, bhí sé go hiomlán ar an iargúil! Ba é an stáisiún an áit ar scar líne an Mhuilinn gCearr –an Chabháin ó líne Shligigh – Bhaile Átha Cliath.

Tá cuid mhaith den phortach ó thuaidh ar theorainn líne iarnróid Bhaile Átha Cliath – Shligigh, ar ar tugadh ‘an Phríomhlíne’ go háitiúil. Má bhíonn tú riamh ar an traein ó Bhaile Átha Cliath go Sligeach (nó a mhalairt) ní féidir an portach a chailleadh. Má théann tú i dtreo Shligigh, níl sé ach cúpla míle taobh amuigh den Mhuileann gCearr tar éis duit dul thar Loch Uail, agus má théann tú go Baile Átha Cliath tá sé leath bealaigh idir Meathas Troim agus an Muileann gCearr. Ó dheireadh 2017, téann 20 traein paisinéirí tríd an bportach go laethúil, rud a thugann na mílte daoine ón oirthear go dtí an t-iarthar agus vice-versa. Dá bhrí sin, is dócha gurb é Garascal an portach a thrasnaíonn an méid is mó daoine sa tír! Tá méid iomlán Phortach Gharascail le feiceáil ó thaobh amháin den traein, agus baint mhóna agus fómhar ar an taobh eile.

Iarnród Shligigh-Bhaile Átha Cliath ag gearradh trí SAC Phortach Gharascail, díreach taobh amuigh den Muileann gCearr. Photo by Living Bog ecologist John Derwin.

Sa lá atá inniu ann, is radharc é a thaitníonn le go leor paisinéirí traenach. Sna seanlaethanta, ba chomhartha é radharc an phortaigh de stad, nó athrú, ach deis aer a análú a bhí difriúil ón aer in áiteanna eile – rinne idir an phortach agus an loch an chuid seo den domhan speisialta. Tá trí loch i gcomharsanacht an phortaigh, agus baineann rud éigin draíochtúil leis an gcuid seo de lár na tíre.

I bhfad sula raibh an carr ar an modh iompair ab fhearr agus nuair a bhí an eisimirce an-choitianta, ba é Acomhal na hUíne an áit dheireanach a bhfaca go leor de mhuintir lár tíre portach lár tíre.

Ba é an t-innealtóir iarnróid cáiliúil Éireannach William Dargan a thóg an stáisiún mar chuid de leathnú Iarnród Mór an Iarthair Lár Tíre ón Muileann gCearr go Longfort in 1855 agus osclaíodh é bliain ina dhiaidh sin. D’fhreastail sé ar dhaoine, ní hamháin ó cheantar na Sráide in aice láimhe, ach chuir sé naisc iarnróid ar fáil do go leor úsáideoirí iarnróid go Longfort, Sligeach, an Muileann gCearr, Baile Átha Cliath agus an Cabhán go Béal Feirste.

Rith an chraobh ar feadh ‘oileán’ d’ithir mhianraí a thaisteal trí thír thearc an phortaigh chun nascadh leis an Líne Mhór Thuaisceartach ar an gCabhán agus cruthaíodh nasc intíre, lár tíre le Béal Feirste agus na sé chontae.

SAC Phortach Gharascail ón aer, agus líne iarnróid Shligigh – Bhaile Átha Cliath ag rith in éineacht, agus ag imeacht ar chlé gar do bharr an phortaigh. Is féidir a fheiceáil cá ndeachaigh líne an Chabháin ar dheis os cionn an phortaigh bainte, agus is féidir a fheiceáil freisin gur leagadh an t-iarnród ar thalamh mianrach neamh-phortaigh. Sreabhann Abhainn na hUíne ar thaobh na láimhe clé den phictiúr. Pic: NPWS

Tháinig teorainn leis na leibhéil tráchta agus thaifead díograiseoirí iarnróid (lena n-áirítear www.eiretrains.com) gur dhún Mór-Iarnród an Deiscirt an stáisiún in 1931. As sin amach bhíodh an t-acomhal á rialú go cianda ó bhothán comharthaí Mhuilte Farannáin níos faide ó dheas. Chaill líne an Chabháin a seirbhísí paisinéirí in 1947 agus dhún an GNR nasc an Chabháin in 1957. Bhíodh an líne in úsáid go dtí 1960, ach dúnadh ar deireadh é d’earraí. Glacadh é ina dhiaidh sin, agus leagadh an stáisiún. D’imigh an traein dheireanach ag deireadh 1960, agus thaifead grianghrafadóirí agus criú teilifíse í.

Suíomh stáisiún Acomhal na hUíne (1800í) díreach sula scoilteann an líne ó dheas i dtreo an Longfoirt agus ó thuaidh i dtreo an Chabháin, agus portach Gharascail ag rith a fhad le hacomhal Y

Chreidtí go háitiúil gur minic a úsáideadh Micheál Ó Coileáin an líne seo le linn Chogadh na Saoirse chun cuairt a thabhairt ar a chailín Kitty Kiernan i nGránard. Creidtear gurbh fhearr leis dul trí cheantar tuaithe na hIarmhí in áit bealach níos dírí tríd an Longfort.

Is áit í a thagann aníos sa litríocht. Sa leabhar ‘Adlestrop Revisited’ le Anne Harvey, déantar an dán cáiliúil Béarla ‘Adlestrop’ le Edward Thomas a fhiosrú ina iomláine, agus luaitear Acomhal na hUíne nuair a labhraíonn an t-údar faoi thurais mhóra traenach na hÉireann a scríobh Bradshaw faoi in 1885.

“Stopann sé le daoine a bhailiú ag Acomhal na hUíne ar an Déardaoin agus ar an Satharn. Cén grá atá san ainm! Is stáisiún é Acomhal na hUíne caillte i bportach Éireannach i lár na hIarmhí: níl aon bhóthar chuige, níl faic ann ach míle d’airgead luachra agus de raideog agus anseo is ansiúd tá paiste glas agus ballóg bhán de ghabháltas beag Éireannach i bhfad i gcéin, agus cuirtear beocht sa chiúnas nuair a chloistear cairteacha móna ag tormáil i bhfad i gcéin agus inneall mór Great Southern ar an Déardaoin agus ar an Satharn.”

Michael Harding, Údar agus Drámadóir, sa phictiúr ag Ráib-Chruinniú Scríbhneoirí Leighis na hÉireann. Picture: Brendan Lyon/ImageBureau

Thagair an scríbhneoir agus drámadóir Éireannach mór le rá, Michael Harding, d’Acomhal na hUíne ina chuid saothar freisin. I gcolún coscrach ‘The perfect summers of my mother’s life’ san Irish Times in 2012 scríobh sé faoina mháthair, a bhí i dteach altranais sa Mhuileann gCearr ag an am.

“Tá rud éigin heroic faoina uaigneas anois, agus í ina codladh, mar go bhfuil sí ar an duine deiridh d’ochtar leanaí, a bhíodh ag dul go dtí an Iarmhí ar laethanta saoire. Thug traein ó stáisiún an Chabháin iad, agus chríochnaigh capaillín agus gaiste an turas ó Inny Junction go dtí an chearnóg i mBaile na gCros.”

Níl mórán fágtha de stáisiún Acomhal na hUíne anois, cé gur féidir an t-iaracomhal a fheiceáil go soiléir fós in aice leis an bportach, agus is féidir an cosán a thóg líne an Chabháin a fheiceáil ó chrosaire comhréidh ar an líne, chomh maith le seanáit ina raibh foirgnimh uair amháin. Is féidir an líne féin a fheiceáil fós mar gheall ar an mbealach ar fhás na crainn le 50/60 bliain anuas, cé go bhfuil trasnáin, ráillí, srl. imithe le fada. Ní féidir aon rian d’fhoirgneamh an stáisiúin a fheiceáil a thuilleadh, ach amháin fothracha bhalla tacaíochta amháin. Ba é an t-ardán an rud deireanach a leagadh. Tógadh é go luath sna 2000í agus cuireadh fál adhmaid ina áit Tá roinnt leaca ardáin go fóill ann, i bhfolach i measc fásra atá ag fás taobh thiar den chlaí adhmaid.

Stáisiún Traenach Acomhal na hUíne, samhradh 2017. Níl aon rud fágtha, ach cúpla bloc i measc an fhásra ar dheis.

Beagán níos faide suas ó sheanlíne an Chabháin tá iarsmaí Float Station. Tagann an t-ainm sin ó bháirse farantóireachta dhá mhíle soir ar Abhainn na hUíne. Ba chuid de chraobh 26 míle an Chabháin é Float Station a d’fhág príomhlíne MGWR an Mhuilinn Chearr – Shligigh agus a bhí suite in aice le Lios Mhic Gofraidh.

Float Station ar sheanlíne an Mhuilinn Chearr – an Chabháin, díreach in aice leis an bportach

Is é an stáisiún iarnróid beag tarraingteach seo croílár bailiúcháin spéisiúil de struchtúir a bhaineann le hiarnród, lena n-áirítear na hardáin agus iarsmaí na mbothán earraí.

Níl aon rian ann den líne go dtí go n-imíonn tú cúpla míle amach ón bportach, ag Lios Mhic Gofraidh (ar an R395 idir Lios Riain agus an Chúil).

Bhí stáisiún beag príobháideach ag Iarla Ghránard, George Forbes, a tógadh gar dá theach cónaithe, Teach Clainne Aodha, áit a raibh sé in ann traenacha a stopadh ach é a iarraidh. Dúnadh é in 1947 ach tá an t-ardán agus teach an stáisiúin, áit chónaithe phríobháideach anois, fós ann.

Tá scéal Acomhal na hUíne ina chuid d’oidhreacht thionsclaíoch na hIarmhí agus is meabhrúchán stairiúil suimiúil é ar aois mhór tógála iarnróid le linn lár agus deireadh an naoú haois déag.

BRUCE SPRINGSTEEN – AN FEAR PORTAIGH É?

An bhfuil beagán den phortach san fhear?

Dar le húdair an leabhair ‘Land of Hope and Dreams: Celebrating 25 Years of Bruce Springsteen in Ireland’ is féidir an siamsóir Bruce Springsteen, ‘The Boss’, a rianú go sráidbhaile Ráth Eoghain san hIarmhí, áit ar baisteadh a shinsear, , Ann Garrity (litriú Meiriceánach Geraty nó Geraghty). Léiríonn taifid talún gur ghearr an teaghlach móin sa cheantar.

Léiríonn taifid níos déanaí gur bhog sí síos an bóthar chun cónaí sa Mhuileann gCearr sula ndeachaigh sí ar imirce go Meiriceá le linn bhlianta an Ghorta Mhóir agus gur chónaigh sí ar Shráid Leopold in New Jersey áit ar rugadh a mac garmhic, an sár-réalta, thart ar 70 bliain ina dhiaidh sin.

D’aimsigh na scríbhneoirí Moira Sharkey agus Greg Lewis taifid Mheiriceánacha a léirigh go raibh Ann Garrity ina bean níocháin, ach ní fios cad a rinne sí sular fhág sí an Muileann gCearr.

Rianaigh Moira Sharkey an bhean sin, Ann, go Ráth Eoghain ag baint úsáid as taifid pharóiste. Baisteadh Anne Geraty (Garrity) i Séipéal Naomh Muire, Ráth Eoghain ar 14 Deireadh Fómhair 1836. Shaothraigh a tuismitheoirí Peter agus Anne (née Kiernan), gabháltas beag i mbaile fearainn Bhaile an Locháin ar imeall Ráth Eoghain. Bhásaigh an duine deireanach de mhuintir Anne i Ráth Eoghain i dtús na 1950í, áfach.

Phós Anne Geraty John Fitzgibbons agus d’fhan siad in New Jersey. Fuair John bás go tragóideach in 1872 agus fágadh seisear clainne uirthi. Phós sí Patrick Farrell ina dhiaidh sin agus bhí beirt iníonacha ag an lánúin, Amelia agus Jennie.

Phós Jennie John McNicholas agus bhí triúr iníonacha acu, ar tugadh Alice ar dhuine acu – seanmháthair Bruce Springsteen. Phós Alice buachaill áitiúil de chuid New Jersey, Fred Springsteen, agus in 1949 thug siad ar an saol ceann de na laochra ceoil is mó ar domhan. Fuair Anne Geraty bás ar 3 Deireadh Fómhair 1923.

Tugadh cuireadh do ‘The Boss’ cuairt a thabhairt ar Ráth Eoghain in 2012 nuair a chuaigh sé le ceol i roinnt staideanna spóirt in Éirinn. Bunaíodh Coiste Bruce Springsteen Ráth Eoghain chun iarracht a dhéanamh an t-amhránaí a mhealladh chuig teach a shinsear. Níor tháinig sé chuig an bParóiste, go poiblí, áfach. Mar sin féin, tá cáil ar scéal a fhréamhacha ar fud an domhain! Tá súil againn go bhfillfidh Bruce ar an Iarmhí am éigin agus go dtabharfaidh sin ar ais chuig stair an phortaigh é!

FROM THE ‘STREETE’ TO THE SUN

Sa bhliain 1837, dúradh gur “sráidbhaile gan tábhacht” a bhí sa tSráid le linn suirbhé a rinne John O’Donovan don tSuirbhéireacht Ordanáis. Mar sin féin, tá go leor sa sráidbhaile beag a ainmníodh as treibh ársa Breacraigne (muintir bhreac) – ‘Sráid Mhaighne Bhreacraigne.’ Bhí na Breacaigh cloíte go mór agus faoi smacht ghaiscígh Chairbre-Ghabhra sa bhliain 751a.d.

Fuarthas rianta de lonnaíocht Mhéisiliteach sa cheantar, i dtír phortaigh feadh na hUíne agus ar bhruacha Loch Dairbhreach, Loch Cinnéile.

Tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn sa 5ú hAois agus de réir an traidisiúin áitiúil, thrasnaigh Naomh Pádraig féin abhainn na hUíne agus bhunaigh sé séipéal sa tSráid – creidtear gurb é an chéad séipéal i nDeoise Ard Mhacha é.

Má tá an ceart ag na staraithe, b’fhéidir gur thrasnaigh Naomh Pádraig an abhainn ag roinnt pointí. Deirtear go mb’fhéidir gur thrasnaigh sé abhainn na hUíne san áit a bhfuil an droichead anois ar an mbealach go dtí an tSráid ón gCúil. Creidtear freisin go raibh Pádraig ag trasnú ‘idir na portaigh’, rud a thabharfadh go Garascal é ó tharla go bhfuil pointe trasnaithe díreach faoi bhun Phortach Gharascail ar Abhainn na hUíne. Tá Caisleán, móta agus bábhún anseo freisin, marcáilte ar Léarscáil OS 1837 mar ‘mhóta’ agus ‘Dún Bhaile Átha hAirne’. Bhí díog 5m ar leithead timpeall ar an gcnocán géar maol ach rinneadh damáiste dó. Léiríonn iarsmaí an méid a bhí ann den áth beag cearnógach gur áit thábhacht ba ea í san am atá thart. Ní fios ar thug Naomh Pádraig cuairt ar an bportach ag Garascal, agus é ag bogadh thart.

Naomh Pádraig – an ndeachaigh sé trí Gharascal ar a bhealach timpeall na hÉireann?

Deirtear gur cuireadh roinnt Easpag, a bhfuil ard-iomrá orthu, agus fiú amháin Naomh (Naomh Fionntán) in aice le Portach Gharascal.

Tá Tobar Naomh Fionntán i gCoill Fhiontáin, agus ceiliúrtaí aifrinn ann go dtí 1770. Nuair a bhí cead, thosaigh siad arís in 1905. Deirtear go bhfuil leigheasanna áirithe ag Tobar Naomh Fionntán. Chomh maith leis sin tá Tobar na Snáthaide ann, agus deirtear go bhfuil an tobar sin faoi gheasa.

Sna 1800í bhí tábhacht ollmhór, i dtaobh na réalteolaíochta de, le Teach Daramona sa tSráid nuair a thóg William Wilson, duine de na réalteolaithe is mó sa 19ú haois, athraontóir ansin réadlann agus saotharlann mhór. I measc na n-éachtaí a bhain sé amach, rinne sé na chéad tomhais chruinne ar theocht na gréine, an radaíocht ó spotaí gréine agus an chéad tomhas leictreach ar sholas na réalta. Leann a nia, Kenneth Edward, ar aghaidh lena shaothar.

D’fhanadh William Butler Yates i dTeach Chill Damháin ar an tSráid go minic Deirtear freisin go dtugadh Micheál Ó Coileáin cuairt ar an sráidbhaile agus é ag déanamh a bhealaigh go Gránard chun cuairt a thabhairt ar Kitty Kiernan. Deirtear gurbh fhearr leis bealach na radharc a ghlacadh go Gránard ná imeacht den traein i Meathas Troim. Scríobhadh faoin nasc atá ag ‘The Big Fella’ le Longfort sa phíosa seo de Longford Leader.

SÉADCHOMHARTHAÍ

Gallán na Ceapaí

Tá gallán suite ceithre pháirc ó dheas den phortach, díreach amach ón N4 tar éis sráidbhaile Bhéal Átha na Leac laistigh de lios. Tá portach eile 250m siar agus lios eile 400m siar ó thuaidh. Tá an gallán aolchloch caol ard (thart ar H 2.1m) i gceathrú Thiar Theas an leasa (WM006-043—). Tá cruth dronuilleogach agus é barrchaolaithe air agus tá roinnt spallaithe agus scoilteanna ar an dromchla de bharr na haimsire. Úsáideadh an chloch arís mar chuaille scrafa. Tá rianta doiléire de dhá chiorcal comhlárnach eitreach nó tapáilte ar an aghaidh thoir, agus feictear clocha soicéid ag an mbun. Creidtear go raibh an bealach isteach chuig an dún ar an taobh thoir.

Tá iarsmaí de roinnt ciorcail chrainn agus liosanna eile sa cheantar ginearálta, rud a thugann le fios go raibh tábhacht mhór ag baint leis an mbruach seo d’Abhann na hUíne a bhí ag dul i dtreo na Rosaí agus Barratogher. Agus tú ag dul suas an bóthar nua-aimseartha ó Shéipéal Naomh Muire i Ráth Eoghain tá caisleán ar sheanláithreán ar a raibh móta gar don reilig agus caisleán eile ar a raibh móta darb ainm ‘castlekid’ trasna an bhóthair uaidh. Thagadh uisce ó Abhainn Riffey chuig an dá chaisleán. Ar feadh an chúrsa uisce chéanna, díreach roimh thrasnú an iarnróid tá muileann uisce 1612 tógtha ar shuíomh muileann meánaoiseach.

Faoi láthair, níl aon áiseanna do chuairteoirí ag Portach Gharascail.

Tá an portach féin an-chontúirteach siúl air (go háirithe tar éis oibreacha athchóirithe) mar sin ní thugtar comhairle, spreagadh ná cead do chuairteanna gan mhaoirseacht.

SAC Phortach Gharascail in aice leis an Muileann gCearr, an tSráid, Ráth Eoghain agus Béal Átha na Leac. Pic: Skyfab/Declan Murray for NPWS

Más mian leat cuairt a thabhairt ar Phortach Gharascail, téigh i dteagmháil leis an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra. Ní féidir rochtain phoiblí ar thalamh faoi úinéireacht stáit a shocrú ach ar an mbealach seo.

Bhí foireann thionscadal LIFE ag súil le laethanta oscailte agus siúlóidí agus cainteanna treoraithe a chur ar fáil ach chuir Covid-19 isteach ar na pleananna sin.

Féach ar fhéilire na n-imeachtaí ar an bpríomhleathanach agus ar na meáin shóisialta freisin.

Tá Portach Gharascail suite thart ar 2km ó Ráth Eoghain agus 2.5km ó Bhéal Átha na Leac feadh phríomhbhóthar N4 Bhaile Átha Cliath – Shligigh, 1 km soir ó dheas ó shráidbhaile na Sráide, 20km siar ón Muileann gCearr agus 1km siar ó Loch Dairbhreach i gContae na hIarmhí.

Sreabhann Abhainn na hUíne soir ó dheas, sreabhann Abhainn Riffey ó dheas agus soir ó dheas agus téann iarnród Bhaile Átha Cliath go Sligeach i dtreo an tuaiscirt agus tá sé in aice leis an bportach san iarthuaisceart. Is féidir an suíomh a fheiceáil ó bhóthar portaigh a théann ó thuaidh den suíomh. Is féidir teacht ar an mbóthar in aice le seaneaglais atá gar do shráidbhaile na Sráide.

Is cuid atá fós in úsáid de ghréasán Iarnród Éireann í an líne iarnróid a nascann ó thuaidh den suíomh agus bíonn sí gnóthach le traenacha ardluais ó Shligeach go Baile Átha Cliath. Ná siúl ar na rianta.

Mount Street sa Mhuileann gCearr, grianghraf a ghlac Declan Murray, Nollaig 2016.

In aice láimhe cuireann sráidbhailte na Sráide, Lios Mhic Gofraidh, Bhéal Átha na Leac agus Ráth Eoghain go leor ar fáil chun cuairteoirí a mhealladh. Tá naisc agus scéalta ann a bhaineann le Naomh Pádraig, fionnachtana réalteolaíochta agus Bruce Springsteen! Tá an Muileann gCearr, baile iontach i gcontae na hIarmhí, soir ar an N4, agus cuirtear go leor ar fáil ann d’aon chuairteoir.

Chun tuilleadh eolais a fháil ar an gceantar, agus le fáil amach cad atá le feiceáil agus le déanamh, féach ar an LEATHANACH STAIRE agus GO HÁITIÚIL AGUS SA PHOBAL.

Portach mór ardaithe is ea Portach Gharascail agus tá 51.7% den bhunphortach fós ann. Tá croílár mór fliuch ar ardchaighdeán ann de phortach ardaithe gníomhach ina bhfuil thart ar 51 ha (30%) den limistéar portaigh ard neamhghearrtha. Tá córais fhairsinge, fhorbartha de linnte agus tulóga ann. Is portach maith fliuch é ina bhfuil neart beochta.

Bhí drochthionchar ag draenáil an phortaigh san am a chuaigh thart, idir dhraenáil artaireach aibhneacha na hUíne agus Riffey agus ghearradh móna, ar an suíomh agus mar thoradh air sin, tharla turnamh go forleathan agus thriomaigh an talamh. Cuireadh isteach ar limistéar thuaidh an tsuímh sna 1990í freisin nuair a rinneadh diandhraenáil dromchla a chuaigh i bhfeidhm ar limistéar ARB agus laghdaigh sé ó 71 ha go 45 ha. Chuir NPWS bac ar na draenacha sin ag deireadh na 1990í agus faoi 2014 bhí méadú 5.5 ha ar limistéar ARB go 50.9 ha. Ní raibh aon ghearradh móna ann ó na 1990í agus cé go ndearna an dó damáiste roimhe seo, ní raibh aon tine mhór ann le blianta beaga anuas.

FLÓRA GHARASCAIL

Sciollam na móna

Is cuid thábhachtach de na tulóga iad na caonaigh phortaigh Sfagnam imbricatum, S. fuscum agus an caonach Leucobryum glaucum, ar a mbíonn an caonach Racomitrium lanuginosum go minic agus uaireanta an fraochán (Vaccinium myrtillus). Is é fásra Rhynchosporion is mó a bhíonn ar na linnte idirnasctha a chruthaíonn raftaí ar snámh ar dhromchla an uisce. I measc na speiceas plandaí is coitianta a bhíonn ann tá na caonaigh phortaigh Sfagnam cuspidatum (an ceann is coitianta) agus S. auriculatum, an t-aelus Cladopodiella fluitans, Gobsheisc, Báchrán (Menyanthes trifoliata), Lus borraigh mór (Utricularia spp.), Ceannbhán (Eriophorum angustifolium) agus Cailís Mhuire mhór (Drosera anglica). Tá Gobsheisc, speiceas seisce neamhchoitianta ar bhonn náisiúnta, i gcuid de na linnte portaigh. Tacaíonn na ceantair idir na linnte le faichí fliucha agus creatha ó am go chéile de Ghobsheisc, chomh maith le Sciollam na móna.

s gnách go mbíonn fásra an chuid eile den phortach ard, lena n-áirítear an DRB, lán le Fraoch mór (Calluna vulgaris), Cíb cheanngheal, Sciollam na móna, Ceannbháin (Eriophorum vaginatum agus E. angustifolium) agus Fraochmhá Tras-duilleogach (Erica tetralix). Athraíonn dáileadh agus flúirse na speiceas seo le fliuchadh móna. De ghnáth bíonn clúdach Sfagnaim níos lú ná 30%. Sna ceantair níos tirime seo is féidir le clúdach an léicin Cladonia portentosa a bheith ard go háitiúil. Lasmuigh de limistéar ARB, is annamh a bhíonn coimpléisc linne ann agus nuair a bhíonn is gnách go mbíonn uisce oscailte éadomhain nó mataí algacha iontu. Bíonn limistéir bheaga d’fhásra Rhynchosporion anseo freisin, ach ní bhíonn an ghnáthóg, den chuid is mó, forbartha go maith taobh amuigh de cheantar ARB. I roinnt áiteanna bíonn an portach ard á ionradh ag Beith chlúmhach (Betula pubescens) agus péine. Go minic bíonn baint ag an bpéine le maothchórais bheaga faoi cheannas speiceas amhail Fiannán (Molinia caerulea), Luachair bhog (Juncus effusus), Dris (Rubus fruticosus agg.) agus Fraoch mór.

Soláthraíonn na ceantair mhóra de sheanphortach réitithe gnáthóg bhreise ina bhfuil Fionnán agus Fraoch mór den chuid is mó, chomh maith le Ceannbháin, agus i gcodanna áirithe bíonn coillearnach Beith chlúmhach ag forbairt. San imeall thoir thuaidh den phortach ard tá banda caol féarthalamh eanaigh ann.

Tá léicean a bhíonn réasúnta gann de ghnáth, Cladonia rangiferina, le fáil go flúirseach ar na tulóga agus timpeall orthu san ARB ar an suíomh (Douglas & Grogan 1986).
Ar an drochuair, bíonn speicis ionracha Pinus sylvestris agus Rhododendron ponticum i roinnt áiteanna ar an bportach ard.

FÁNA GHARASCAIL

Géanna bánéadanacha ar an sciathán

Tá an fhoireann LIFE ag déanamh suirbhé ar an suíomh faoi láthair agus beidh a gcuid aimsithe i dtaca le fána le feiceáil anseo go luath.

Tá an méid seo a leanas bunaithe ar fhaisnéis atá in NPWS in 2004: Tá tréad géanna bánéadanacha Graonlannacha (Anser albifrons flavirostris) (atá liostaithe in Iarscríbhinn I de Threoir na nÉan) scaipthe thar na lochanna lár tíre, lena n-áirítear iad siúd atá gar don suíomh (m.sh. Loch Dairbhreach). I ngeimhreadh 1993/94 bhí 346 éan sa tréad tábhachtach idirnáisiúnta seo (Fox et al. 1994). Chuir Portach Gharascail limistéar tábhachtach beathaithe agus/nó tearmainn ar fáil do na géanna roimhe seo, ach tuairiscíonn Fox et al. (1994) go mbeathaíonn na héin anois den chuid is mó ar fhéarthalamh dianbhainistithe agus go nglacann siad tearmann ar na lochanna. Trína athfhliuchadh táthar ag súil na héin a mhealladh ar ais go dtí an portach.

Tuairiscíodh go raibh beirt Mheirliún phórúcháin (Falco columbarius) (Iarscríbhinn I, Treoir maidir le hÉin) ag fiach laistigh den láithreán agus ag pórú i bplandáil bhuaircíneach in aice láimhe. Tá tábhacht mhór chaomhnaithe ag baint leo seo.

I measc na n-éan eile a úsáideann an suíomh tá scréachóg reilige seilge (Tyto alba) agus líon beag de ghlúineach dhearg phórúcháin (Tringa totanus), crotach (Numenius arquata), pilibín (Vanellus vanellus) agus naoscach (Gallinago gallinago), bíonn riabhóg mhóna (Anthus pratensis) ann freisin i rith mhíonna an tsamhraidh.