LIFE+ Nádúr agus an Bhithéagsúlacht
Is é an clár LIFE an ionstraim mhaoinithe atá ag an AE ag tacú le tionscadail ghníomhaíochta chomhshaoil, caomhnaithe nádúir agus aeráide ar fud an EU. Is é an sprioc ginearálta atá ag LIFE ná cur le feidhmiú, nuashonrú agus forbairt pholasaí agus reachtaíocht comhshaoil an AE trí chómhaoiniú a dhéanamh ar thionscadail phíolótacha nó taispeána a bhfuil breisluach Eorpach acu.
Cuireadh tús le LIFE in 1992 agus go dáta bhí cúig chéim sa chlár (LIFE I: 1992-1995, LIFE II: 1996-1999, LIFE III: 2000-2006, LIFE+: 2007-2013 agus LIFE+ 2014 – 2020). Sna chéad cheithre chéim, tá cómhaoiniú déanta ag LIFE ar suas le 3,954 tionscadal ar fud an AE, ag cur thart ar €3.1 bhilliún ar fáil do chosaint na timpeallachta.
Nuair a glacadh leis an Ionstraim Eorpach Aonair in 1986, a thug bunús daingean conartha do pholasaí comhshaoil an EU den chéad uair, mar aon leis an gCúigiú Clár Gníomhaíochta Comhshaoil a faomhadh in 1993, osclaíodh an doras i gceart do mheicníocht mhaoinithe LIFE. Leag an dá fhorbairt sin síos an luas a bheadh faoin athchóiriú comhshaoil do na deich mbliana ina dhiaidh sin agus bhí an clár LIFE ar cheann de na huirlisí comhshaoil ríthábhachtacha a bhí ag an EU.
Tá an Portach Beo (LIFE14 NAT/IE/000032) ina chuid den chúigiú céim mhaoinithe. Foilsíodh Rialachán (CE) Uimh 1293/2013 LIFE 2014-2020 san Iris Oifigiúil L 347/185 de 20 Nollaig 2013. Bunaíonn an Rialachán na fochláir Ghníomhaíochta Comhshaoil agus Aeráide den Chlár LIFE don tréimhse mhaoinithe 2014–2020. Tá an buiséad don tréimhse socraithe ag €3.4 billiún.
Cuideoidh an clár LIFE leis an bhforbairt inbhuanaithe agus chun spriocanna agus aidhmeanna Straitéis 2020 na hEorpa a bhaint amach, mar aon le 7ú Clár Gníomhaíochta Comhshaoil an Aontais agus na straitéisí agus pleananna ábhartha eile atá ag an EU.
Tá trí réimse tosaíochta clúdaithe sa snáithe ‘Comhshaoil’ atá sa chlár nua: éifeachtúlacht comhshaoil agus acmhainne; nádúr agus bithéagsúlacht; agus rialachas agus eolas comhshaoil. Clúdaíonn an snáithe ‘Gníomhaíocht Aeráide’ maolú ar athrú aeráide; oiriúnú don athrú aeráide; agus rialachas agus eolas aeráide.
Lena chois sin tá catagóir nua do thionscadail sa chlár, tionscadail chómhaoinithe agus chomhtháite, a oibreoidh ar mhórscála críche. Beidh sé mar aidhm ag na tionscadail sin polasaí comhshaoil agus aeráide a chur i bhfeidhm agus aidhmeanna polasaí den chineál sin a chomhtháthú níos fearr le réimsí polasaithe eile.
Freisin, bunóidh an rialachán nua an cháilitheacht agus na critéir le haghaidh dámhachtainí chomh maith le bunús chun tionscadail a roghnú. Tá an clár oscailte do rannpháirtíocht ó thríú tíortha agus déanann sé soláthar do ghníomhaíochtaí taobh amuigh den EU. Lena chois sin, cuireann sé creat ar fáil don chomhoibriú le heagraíochtaí idirnáisiúnta.
I Meitheamh 2017, déanfaidh an Coimisiún Eorpach meastóireacht sheachtrach agus neamhspleách lár téarma agus faoi mhí na Nollag 2023 cuirfidh sé bailchríoch ar thuarascáil mheastóireachta ex-post a chlúdóidh feidhmiú agus torthaí an Chláir LIFE.
Déanann LIFE+ Nádúr & Bithéagsúlacht cómhaoiniú ar dhea-chleachtas nó tionscadail thaispeána a chuidíonn le feidhmiú na Treorach maidir le hÉin (79/409/CEE) agus na Treorach maidir le Gnáthóga (92/43/CEE) agus an gréasán Natura 2000. Lena chois sin, déanann sé cómhaoiniú ar thionscadail a chuireann le feidhmiú na sprice atá ag an gCoimisiún um Rialáil Cumarsáide (COM (2006) 216 deiridh) ar “Stop a chur le caillteanas na bithéagsúlachta faoi 2010 – agus ina dhiaidh sin”
Nádúr 2000
Gréasán Eorpach de láithreáin thábhachtacha éiceolaíocha is ea Nádúr 2000. Gréasán uile-EU atá ann de limistéir chosanta nádúir faoin Treoir maidir le Gnáthóga 1992 (92/43/CEE). Tá sé comhdhéanta de Limistéir Chaomhantais Speisialta (SAC) atá ainmnithe ag na Ballstáit faoin Treoir maidir le Gnáthóga, agus lena chois sin corpraíonn sé Limistéir faoi Chosaint Speisialta (SPAnna) atá ainmnithe faoin Treoir maidir le hÉin 1979 (79/409/CEE). Is é an aidhm atá ag an ngréasán ná fadmharthain na speiceas agus na ngnáthóg is luachmhaire agus is mó atá faoi bhagairt san Eoraip a chinntiú. Lena chois sin, tá bunú an ghréasáin seo de limistéir faoi chosaint ag comhlíonadh oibleagáide atá ar an gComhphobal faoi Choinbhinsiún na NA maidir leis an Éagsúlacht Bhitheolaíoch.
SAC anna agus láithreáin Natura 2000 is ea na láithreáin go léir atá i dtionscadal na bPortach Beo.
Rogha de Thionscadail LIFE eile in Éirinn:
AranLIFE
BurrenLIFE
KerryLIFE
MulkearLIFE
DuhallowLIFE
Is féidir mionsonraí faoi na tionscadail go léir atá sa Chlár LIFE a fháil ag: www.ec.europa.eu
Tionscadal comhpháirtíochta is ea an Portach Beo idir an Clár EU LIFE agus an Roinn Tithíochta, Rialtais Áitiúil agus Oidhreachta, mar aon le Seirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra an Rialtais. San iomlán, bhí an tionscadal á bhainistiú – agus tá gníomhartha an tionscadail á bhfeidhmiú – ag Foireann Tionscadail de chúigear atá lonnaithe sa Mhuileann gCearr i gceartlár Lár-Réigiún na hÉireann. Tá an Fhoireann Tionscadail faoi threoir Ghrúpa Stiúrtha Tionscadail atá níos mó agus ionadaíocht á dhéanamh aige sin ar Rialtas na hÉireann, pobail áitiúla, NGOnna agus páirtithe leasmhara eile. Tá breis sainchomhairle ar fheidhmiú ghníomhartha an tionscadail ar fáil trí Ghrúpa Comhairleach na bPáirtithe Leasmhara agus tríd an nGrúpa Comhairleach Teicniúil.
An Roinn Tithíochta, Rialtais Áitiúil agus Oidhreachta
Is í an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra ag an Roinn Tithíochta, Rialtais Áitiúil agus Oidhreachta faoin Aire Stáit Malcolm Noonan TD an Tairbhí Comhordaithe ar an tionscadal agus is iad a chuireann an creat reachtach agus polasaí ar fáil do chaomhnú na bithéagsúlachta in Éirinn, agus a dhéanann maoirseacht ar a fheidhmiú.
Déanfaidh an Roinn na nithe seo:
• Comhordú ar sheachadadh chonradh na bPortach Bog agus tacú leis na próisis theicniúla agus riaracháin;
• Raon ionadaíoch d’éiceachórais a chaomhnú agus feabhas a chur ar líon an fhlóra agus an fhauna in Éirinn;
• Sannadh agus bainistiú ar Limistéir Caomhantais Speisialta (SACanna) agus Limistéir faoi Chosaint Speisialta (SPAnna) de réir Threoracha an AE maidir le Gnáthóga agus Éin;
• Sannadh agus comhairle faoi chosaint na Limistéar Oidhreachta Nádúrtha (NHAnna) agus aird ar leith á thabhairt ar an ngá go rachfaí i gcomhairle le páirtithe leasmhara;
• Na socruithe cuí a dhéanamh d’fheidhmiú na reachtaíochta agus na bpolasaithe Náisiúnta agus AE mar aon le daingniú agus feidhmiú a dhéanamh ar an raon de Choinbhinsiúin agus Comhaontaithe idirnáisiúnta a bhaineann leis an oidhreacht nádúrtha;
• Páirceanna Náisiúnta agus Tearmainn Dhúlra atá faoi úinéireacht Stáit a bhainistiú, a chothabháil agus a fhorbairt;
• Rialú a dhéanamh ar ghníomhaíochtaí a d’fhéadfadh dochar nó bagairt a dhéanamh ar ghnáthóga nó speicis;
• Eolas a fhorbairt trí thaighde;
• Suirbhé agus monatóireacht a dhéanamh ar ghnáthóga agus speicis a bhfuil luach caomhnaithe acu;
• Eolas a scaipeadh agus feasacht a mhéadú faoin oidhreacht nádúrtha;
• Eolas a chur ar fáil d’údaráis eile faoin oidhreacht nádúrtha agus an bhithéagsúlacht.
Tá taithí fhorleathan ag an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra i réimse an tionscadail atá beartaithe, agus lena chois sin tá ceannas déanta acu nó bhí siad rannpháirteach i líon suntasach de thionscadail LIFE roimhe seo, lena n-áirítear dhá thionscadal athchóirithe portach roimhe seo a rinne Seirbhís Foraoiseachta na hÉireann, Coillte. (LIFE 04 NAT/IE/000121 agus LIFE02 NAT/IRL/8490)
Is féidir breis eolais a fháil ag www.housing.gov.ie nó www.npws.ie
Grúpa Stiúrtha an Tionscadail
- Mionsonraí ar fáil go luath
Stakeholder Advisory Grúpa Comhairleach na bPáirtithe Leasmhara
- Mionsonraí ar fáil go luath.
Baineann an leathanach seo leis na pobail thart ar Phortach Shearbhóige. Is cuma más ball de ghrúpa oidhreachta áitiúil thú, scioból na bhfear, grúpa drámaíochta, grúpa ealaíon, scoil nó eagraíocht spóirt, tá an chuid seo de shuíomh an Phortaigh Bheo ann duitse.
Má tá aon scéalta, grianghraif, eolas nó aon rud suimiúil agat maidir le Searbhóg agus an ceantar máguaird, seol ríomhphost chuig peatlandsmanagement@housing.gov.ie
Is ceantar é seo in Éirinn agus i lár na tíre agus is féidir fiú scéal nó grianghraf amháin tionchar mór a bheith aige go náisiúnta agus ar fud an domhain.
Baineann stair iontach leis na scéalta faoi laethanta ar an bportach, nó faoi laethanta ar thalamh mórthimpeall ar phortaigh in Éirinn, ach cuid mhaith dá bhfuil ar eolas againn déanaimid talamh slán de, agus cé b’fhéidir go síleann tusa nach bhfuil sé an-spéisiúil is féidir go mbeadh sé an-neamhghnách agus iontach do dhuine eile. Beidh macallaí de scéalta faoi mhóin a iompar ag daoine eile, mar sin cuir in iúl dúinn. Nó má tá aithne agat ar aon duine le scéal le hinsint, cuir in iúl dúinn é.
Cé go mbaineann an tionscadal seo le roinnt ardphortach a athbhunú, ba mhaith linn gach rud a bhaineann le portaigh a cheiliúradh, san am i láthair agus sa todhchaí, mar sin má tá scéalta agus cuimhní agat ar laethanta ar an bportach, cuir in iúl dúinn agus roinnfimid iad le gach duine atá ag iarraidh éisteacht.
Faoi láthair níl aon áiseanna do chuairteoirí ag SAC Phortach Shearbhóige. Tá an chuid is mó den phortach faoi úinéireacht phríobháideach agus mar sin ní thugtar comhairle, spreagadh ná cead do chuairteanna gan mhaoirseacht.
Tá an portach fliuch agus contúirteach, is carn mór móna a bhíonn ag bogadh é agus tá sé lán de linnte portaigh agus faichí Sfagnam atá domhain agus a chuirfeadh dallamullóg ar dhuine.
Reáchtálfaidh an tionscadal LIFE laethanta oscailte ar Shearbhóg thar thréimhse an tionscadail, agus beidh imeachtaí pobail áitiúla agus turais threoraithe ar siúl ar an bportach go luath.
Cuirfear eolas fúthu seo ar fáil anseo, ar leathanach na n-imeachtaí agus ar Leathanach Go hÁitiúil agus sa Phobal. Is féidir féachaint ar aon imeachtaí ar Phortach Shearbhóige agus ar ár suíomhanna tionscadail eile trínár meáin shóisialta a leanúint agus ‘is maith’ a thabhairt. Déantar leathanach Facebook an Phortaigh Bheo a nuashonrú gach lá, chomh maith le leathanach TWITTER an tionscadail.
Más mian leat cuairt a thabhairt ar Phortach Shearbhóige chun críocha taighde, is féidir leat teagmháil a dhéanamh leis an NPWS trí www.npws.ie
Tá neart le déanamh agus neart le feiceáil sa cheantar gar do Phortach Shearbhóige, agus tá seoid iontach achar gearr ar shiúl – is é sin Biorra.
BIORRA
Baile an Phearsúin a thugtaí air roimhe seo, tá Biorra ar cheann de na bailte is stairiúla agus is gleoite in Éirinn – is seoid i lár na tíre é – agus is fiú go mór cuairt a thabhairt air.
Is Baile Oidhreachta ainmnithe é Biorra agus tá oidhreacht Sheoirseach atá caomhnaithe go cúramach aige, ar shráideanna leathana agus ar fhoirgnimh ghalánta. Is áit iontach é chun camchuairt a thabhairt ar lár na tíre, agus tá gach rud ann – Caisleán Bhiorra, Leiviatan Bhaile an Phearsúin (teileascóp réalteolaíoch – an ceann is mó ar domhan ag staid amháin), Muilte Seoirseacha, teach na mBocht, na páirceanna feadh na Camchuairte agus é in iomaíocht leis an mbaile. Imríodh céad Chluiche Ceannais Iomána na hÉireann i bPáirc Hoare i mBiorra (san áit a bhfuil Tesco anois) in 1888 idir Tiobraid Árann agus Gaillimh.
Gairdíní agus Ionad Eolaíochta Chaisleán Bhiorra
Tá Caisleán Bhiorra anois ar cheann de na nithe is díol spéise d’Éirinn le blianta beaga anuas. Is áit é Gairdíní Chaisleán Bhiorra agus a Ionad Eolaíochta, ina bhfuil an stair, an dúlra agus an eolaíocht le chéile.
Tabhair neart ama duit féin féachaint ar Ghairdíní iontacha Chaisleán Bhiorra agus a Ionad Eolaíochta fíorspéisiúil. Le blianta fada tá cuireadh tugtha ag muintir Parsons don phobal ceann de na háiteanna is neamhghnácha in Éirinn a fheiceáil. Cruthaíodh thar na glúnta é agus is taisceadán todhchaí comhshaoil agus eolaíochta é, agus má tá tú ar thuras ‘Sean-Oirthear na hÉireann’, is áit í nach féidir a chailleadh.
Beag beann ar an am den bhliain a dtugann tú cuairt air, ní chuirfidh na gairdíní, a bhuaigh duaiseanna lena bplandaí neamhchoitianta, díomá ort. Tá flúirse plandaí neamhchoitianta sna gairdíní, a bhailigh Iarlaí Rois agus iad ag taisteal ar fud an domhain le 150 bliain anuas. Laistigh de na 50 heicteár tú na fálta bosca is airde ar domhan, os cionn 40 crann champion, os cionn 2000 speiceas plandaí chomh maith le haibhneacha, loch agus easanna.
San Ionad Eolaíochta, téann tú siar go dtí an t-am a raibh Caisleán Bhiorra ina mhol fionnachtana agus nuálaíochta eolaíochta, bhí an tríú hIarla ag tógáil an teileascóip mhóir agus bhí a bhean Mary ag cleachtadh a cuid grianghrafadóireachta. Níos déanaí, bhí a mac Charles Parsons ag cruthú an tuirbín gaile, a d’athraigh an loingseoireacht agus cruthaíodh an scairdinneall. Nochtann an t-ionad idirghníomhach iontais na luathghrianghrafadóireachta, na hinnealtóireachta agus na réalteolaíochta le béim ar leith ar dhearadh agus ar chur le chéile iontach an Teileascóip Mhóir a bhfuil cáil dhomhanda air.
An Teileascóp Mór i gCaisleán Bhiorra
An Teileascóp Mór, a dhear agus a thóg an tríú hIarla Rois go luath sna 1840í, ba é an teileascóp ba mhó ar domhan é. Leis an teileascóp seo, d’aimsigh sé nádúr bíseach cuid de na réaltraí, agus ó 1845-1914, b’éigean d’aon duine a bhí ag iarraidh an feiniméan seo a fheiceáil teacht go Biorra. Tá an ‘leviathan’ seo mar a thugtar air, fós i lár na Diméine agus is é seo an t-iontas eolaíochta is mó in Éirinn agus seasann sé do shárshaothar agus sárbhua cruthaitheach an duine – ní féidir é a chailleadh!
Ar ndóigh, is breá le páistí an Caisleán freisin. Ní bheidh le déanamh ag na ridirí agus na banphrionsaí atá ag teacht faoi i gcrann iad féin a chailleadh i ndomhan samhlaíochta i Limistéar Eachtraíochta an Tí Chrainn. Sa chlós súgartha tá an teach crainn is mó in Éirinn ann chomh maith le preabphiliúr, clais ghainimh agus bothán. Agus na páistí gnóthach i limistéar eachtraíochta an tí chrainn, is féidir leat cupán caife a fháil agus siúl timpeall ar an siopa bronntanais!
Limistéar Eachtraíochta Theach Crainn Chaisleán Bhiorra
Seachtain Seanré Bhiorra
I mí Iúil/tús mhí Lúnasa bíonn beocht sa bhaile agus muid ag ceiliúradh an chomhshaoil le Seachtain Seanré Bhiorra a bhfuil an-rath air, ceann de mhórfhéilte bhailte na hÉireann. Beidh 2018 ar an 50ú bliain den Fhéile agus beidh an ceiliúradh atá beartaithe don chomóradh 50 bliain go hiontach!
Chun tuilleadh eolais a fháil, féach ar:
BIRR VINTAGE WEEK AND ARTS FESTIVAL
BIRR HISTORICAL SOCIETY
BIRR CASTLE
BIRR THEATRE & ARTS CENTRE
BIRR PHOTOGRAPHY GROUP
Tá suíomh gréasáin fairsing ag Comhairle Contae Uíbh Fhailí www.offaly.ie a dhéanann clúdach iontach ar Oidhreacht agus Ealaín agus Cultúr.
EOLAS TURASÓIREACHTA
Tá stair fhada agus éagsúil ag Portach Shearbhóige – an Oighearaois, baint mhóna, an gorta, tubaistí iarnróid agus go leor eile nach iad, ach is í idirghabháil bheirt fheirmeoirí áitiúla sna 1990í, an tUasal Liam Egan agus an tUasal Patrick Headon, tar éis cainéil draenála a roinnt trasna an ardphortaigh a chinntigh go bhfanfaidh Searbhóg mar phortach beo ionas go mbainfidh na glúnta atá le teacht taitneamh as. Go deimhin, is dócha gurb í an eachtra is déanaí ina stair an ceann is tábhachtaí.
Aithníodh go hidirnáisiúnta na hiarrachtaí a rinne Egan agus Headon chun an portach a chaomhnú sna 1990í, mar a léiríonn an tuarascáil seo a leanas ó The Irish Times in 1998:
Bhuaigh feirmeoirí Uíbh Fhailí gradam as ardphortach a shábháil
“Bronnadh mórghradam caomhnaithe ar bheirt fheirmeoirí as Biorra, Co. Uíbh Fhailí, as ardphortach a shábháil i Searbhóg i mBaile Uí Aogáin.
Bhronn an Fhondúireacht Dhúitseach um Chaomhnú Phortaigh na hÉireann, san Ísiltír, gradam speisialta ar an Uasal Liam Egan agus a chomharsa, an tUasal Patrick Headon, le déanaí.
Tá Portach Shearbhóige ar cheann de na samplaí is fearr atá fágtha den ardphortach in Éirinn mar go bhfuil ardphortach nua glan ann agus ní hamháin sin ach tá iarsmaí tábhachtacha den bhunchrios eascaigh ann: an t-idirchrios idir portach agus an tírdhreach máguaird.
Tá a leithéid de chriosanna eascaigh fíor-annamh i gcomhthéacs na hÉireann agus go hidirnáisiúnta mar gur cailleadh iad i mbeagnach gach láthair phortaigh a bhí fágtha mar thoradh ar dhraenáil imeallach agus baint mhóna.
Mar thoradh air sin tá Searbhóg liostaithe mar Limistéar Caomhnaithe Eolaíochta faoi threoir an EU maidir le gnáthóga.
An tseachtain seo, dúirt an tUasal Egan, atá an-ghníomhach i gCumann Feirmeoirí na hÉireann agus atá ina chathaoirleach ar an gcoiste sláinte ainmhithe, go raibh sé thar a bheith sásta leis an ngradam.
Bhí an portach faoi bhagairt roinnt blianta ó shin nuair a rinneadh iarracht é a fhorbairt le haghaidh baint mhóna, mhínigh sé, agus dúirt sé go ndearna sé féin agus a chomharsa, an tUasal Headon, úinéir graífheirme, iarratas ar urghaire i gcoinne an fhorbróra chun stop a chur le draenáil agus le scrios an tsuímh.
“Thosaigh muid ag cuardach agus d’aimsigh muid úinéir bunaidh an phortaigh i Sasana, duine de shliocht úinéir na talún áitiúil, agus cheannaigh muid an portach uaidh. Chuir an forbróir an dlí orainn ansin i leith caillteanas ioncaim agus lean sé ar aghaidh ar feadh blianta agus chosain sé go leor airgid ar an mbeirt againn ach sa deireadh bhuaigh muid agus sábháladh an portach,” a dúirt sé.
Ina dhiaidh sin, rinne siad comhaontú bainistíochta le Dúchas, an tseirbhís oidhreachta, atá ag obair ar an bportach a dheisiú faoi láthair.
“Is breá liom an portach. Tá ríméad orm go bhfuil sé cosanta agus go bhfuil an ceantar thart air sábháilte ó shaothrú na móna agus na fadhbanna ar fad a chruthaíonn sin,” a dúirt sé.
Tugadh an Gradam Idirnáisiúnta um Fhiúntas Caomhnaithe Dúlra mar aitheantas ar chur go mór le caomhnú talamh móna.
Rinne cathaoirleach na Fondúireachta, an tOllamh Matthijs Schouten, an cur i láthair i gCaisleán Groenveld san Ísiltír, os comhair Ambasadóir na hÉireann chun na hÍsiltíre, an tUasal John Swift, agus ionadaithe ó eagraíochtaí caomhnaithe dúlra na hÍsiltíre agus idirnáisiúnta.
Bunaíodh an Fhondúireacht Dhúitseach um Chaomhnú Phortaigh na hÉireann in 1983 chun tacaíocht idirnáisiúnta a thabhairt do chaomhnú talamh móna in Éirinn.
CRÍOCH
Foinse: http://www.irishtimes.com/news/offaly-farmers-win-award-for-saving-raised-bog-1.221252
1989 – YEAR ZERO FOR SHARAVOGUE
I mí Mheán Fómhair 1989, freastalaíodh ar urghaire Ard-Chúirte ar cheannaí breosla chun cosc a chur ar shaothrú Phortach Shearbhóige a bhí slán suas go dtí 1988.
Le linn trí lá, cuireadh isteach draein fada teorann agus 21 draein thrasnacha sa phortach go meicniúil. Bhí sé le bheith ar an gcéad chéim i bhforbairt móna ar an suíomh. Mar sin féin, rinne beirt fheirmeoirí áitiúla, ar leo cuid den phortach agus na tailte máguaird, iarratas ar urghaire.
Ní raibh aon teideal taifeadta ag dhá thrian den phortach i gClárlann na Talún, agus mhaígh an ceannaí breosla go raibh teideal aige féin agus ag úinéirí talún eile.
Bhí an t-aighneas a lean é sin bunaithe ar threaspás, ach fuarthas amach nach bhféadfaí leanúint leis sin – d’fhonn cosc a chur ar aon fhorbairt eile ar thalamh nach bhfuil teideal ar bith le feiceáil, chaithfeadh spéis a bheith ag duine an talamh sin a fháil. Mhaígh na feirmeoirí in aice láimhe go ndéanfadh an draenáil ar dhá thrian den phortach dochar do-athraithe don trian eile sin agus dá dtailte glasa.
Ach bhí an seandlí maidir le ‘uisce síothlaithe’ ag dul i gcoinne an cháis chaomhnaithe: más úinéir talún thú, ní féidir damáiste do dhraenáil faoi thalamh a chosc ar do thalamh féin ó dhraenáil a thionscain úinéir talún ar thalamh in aice láimhe.
Bhí an cás cúirte le tarlú in 1990 ach níor tháinig sé chun cúirte riamh. Tar éis cuardach fada mion, d’éirigh leis an mbeirt fheirmeoirí áitiúla agus a n-aturnae sealbhóir teidil bunaidh an phortaigh a aimsiú. Fuair siad amach go raibh an talamh á choinneáil ag duine a bhí ina chónaí i Sasana, agus mar sin rinneadh turas trasna Mhuir Éireann.
Bhí úinéir an teidil i bhfách le cúis chaomhnaithe ardphortaigh, agus ina dhiaidh sin d’aontaigh sé an talamh ruílse a dhíol, i gcomhpháirt leis an Uasal Patrick Headon agus leis an Uasal Liam Egan.
Tugadh faoi obair athchóirithe agus deisiúcháin agus rinne na húinéirí nua comhaontú bainistíochta le Dúchas (an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra – NPWS anois).
Ó 1990 i leith, tá aon fhorbairt móna os cionn 50 heicteár, an iarracht sin ar Shearbhóg mar shampla, faoi réir Measúnachta Tionchair Timpeallachta agus caithfear cead pleanála a fháil. Céim shuntasach chun tosaigh ba ea é do chaomhnú portaigh in Éirinn mar go raibh baint mheicniúil den mhéid seo an-difriúil ó bhaint thraidisiúnta, le sleán, mar shampla, rud nach raibh mórán tionchair aige thar na céadta bliain.
SEARBHÓG – AN PORTACH IN AICE LEIS AN LÍNE IARNRÓID
An traein dheireanach a thaisteal ar líne iarnróid Bhiorra – Ros Cré in aice le Portach Shearbhóige, glacadh an pictiúr in 1960. Pic: Roger Jones.
Tá fothracha líne iarnróid nach n-úsáidtear a thuilleadh timpeall ar imeall thoir Chalafort Shearbhóige, a bhí ar líne Bhiorra go Ros Cré tráth, brainse 12 mhíle a cheangail Biorra le línte Bhaile Átha Cliath agus Chorcaí.
Chuaigh cuid den líne trí imill sheachtracha an phortaigh agus bhí deis ag paisinéirí ardphortach nua glan a fheiceáil. Cuireadh an tseirbhís ar fáil dhá uair sa lá. Go deimhin, feictear ó na léarscáileanna stairiúla 25″ an líne in aice le portach neamhghearrtha, agus gan ach dornán beag de bhruacha éadain marcáilte. Déantar taobhlach, taobhlach Shearbhóige, a thaifeadadh i gcartlann na Leabharlainne Náisiúnta. Sa lá atá inniu ann, is é imlíne an ráille, i línte foirfe cuartha feadh an phortaigh an méid atá fágtha, mar aon le roinnt foirgneamh agus taobhlach scriosta. Taispeánann na pictiúir thíos an líne feadh bharr agus bhun an phortaigh.
Le blianta beaga anuas tá iliomad moltaí ann go bhforbrófaí an líne – agus línte eile sa cheantar lena n-áirítear línte Bhiorra go Port Omna, Bhaile Uí Bhróithe go Luimneach agus Chnocán an Éin go Béal an Átha – ar mhaithe leis an turasóireacht. Tháinig méadú ar an tóir ar ghlasbhealaí agus ar rotharbhealaí feadh línte iarnróid neamhúsáidte in Éirinn le blianta beaga anuas agus is áiseanna tábhachtacha do mhuintir na háite agus do chuairteoirí araon é an Bealach Glas i Maigh Eo agus an Seanchonair Iarnróid san Iarmhí.
Tá stair na líne spéisiúil; agus téann a bhunús siar go dtí 1853 nuair a cuireadh tús le líne idir Baile Uí Bhróithe agus Biorra (ar a dtugtaí Baile an Phearsúin ag an am) chun nascadh le líne Bhaile Átha Cliath go Corcaigh.
I mí Dheireadh Fómhair 1857 críochnaíodh an stráice idir Baile Uí Bhróithe agus Ros Cré, agus críochnaíodh líne Ros Cré go Biorra i Márta 1858. Cheangail sé Ros Cré le Biorra as seo go ceann 105 bliain, go dtí gur dúnadh é sa deireadh in 1963. Bhí ar a laghad dhá sheirbhís ann go laethúil, agus d’fhág traenacha stáisiún iarnróid galánta ar imill sheachtracha an bhaile.
Stáisiún ceann aistir Bhiorra nuair a bhí iompar iarnróid ag a bhuaicphointe, go luath sna 1800í (Pic: OSI)
Stáisiún ceann aistir Bhiorra inniu (pic: Bing Maps)
Thug líne Bhiorra go Ros Cré go leor cuairteoirí chuig an dá bhaile agus úsáideadh é mar bhealach go dtí an Mhainistir agus roinnt Toibreacha Naofa. D’úsáid daoine é chun dul go dtí Tobar Mhuire i gClaí Buinneáin, an Fochla in Fanure, an Tobar Naofa in aice le hiar-Mhuileann na Mainistreach Cistéirsí agus úsáideadh é chun dul chuig ‘The Boiling Well’. Cuimhníonn George Cunningham, fear áitiúil, ar ‘The Boiling Well’ mar thobar te nádúrtha ina raibh boilgeoga, agus is uaidh sin a tháinig an t-ainm. Tá sé díreach in aice le seanlíne Iarnróid Bhiorra thart ar 2km ó Ros Cré agus in aice leis an Móinín (craobh-abhainn na Brosnaí Bige).
D’úsáid daoine a raibh slata iascaireachta acu in ionad choróin Mhuire é freisin, chun dul go Tobar na Brosnaí agus an Pheirigh le haghaidh iascaireachta.
Taifeadadh ceithre dhroichead ar an líne, agus tá réise ar dhá cheann acu fós. Tá droichead sceabhach le bóthar áirse na mbrící thar an iarnród i Searbhóg, ar cheann de thrí dhroichead stuacha in Uíbh Fhailí chun an t-ábhar seo a úsáid. Tá sé gar d’iarthaobhlach. Tá cuid de na seanfhoirgnimh imithe, ach tá ceann in aice leis an bportach, agus tá teach ann anois a bhí ina stáisiún a d’fhreastail ar Shearbhóg tráth.
Dúnadh an líne in 1963, ceann de bhreis agus dosaen craobh a dúnadh an bhliain sin. D’imigh an traein dheireanach a d’úsáid í le paisinéirí ó Stáisiún Bhiorra i Meán Fómhair 1960. Thóg an grianghrafadóir Roger Jones pictiúir den ócáid sin:
Athraíodh stáisiún Bhiorra ina n-áiteanna cónaithe príobháideacha ó shin agus tá úsáid tráchtála agus stórais leis na botháin earraí agus foirgnimh eile (féach thíos). Tá na línte iarnróid imithe ar fad anseo ach tá cuid acu fós ar feadh na líne…
An Traein gan Stiúir
Ócáid shuntasach ar líne Bhiorra go Ros Cré ba ea timpiste traenach gan stiúir in 1910 a tharla maidin an 19 Iúil, 1910 nuair a bhuail dhá thraein in aghaidh a chéile, agus iad ag iompar os cionn 800 paisinéir (cléir a bhformhór) eatarthu gar don phortach. Níor maraíodh aon duine, in ainneoin gur gortaíodh os cionn 400 duine, agus bhí go leor de na gortaithe sin dáiríre.
Thosaigh an eachtra nuair a d’fhág traein speisialta stáisiún Bhiorra chun 750 oilithreach a ghlacadh go Ros Cré agus isteach ar Bhaile na Banríona (An Cóbh) áit a rachadh siad ar long a thabharfadh go Lourdes iad sa deireadh. Bhí locht ar na coscáin, mar sin nuair a tháinig an traein go Ros Cré dhícheangail an tiománaí an t-inneall, rud a d’fhág na deich gcarráiste ar ardán Bhiorra. Mar gheall ar a oiread daoine a bhí ag iarraidh dul go Lourdes, bhí ceithre charráiste eile le cur leis an deichniúr.
De réir mar a bhí na ceithre charráiste bhreise á gcur in áit, croitheadh na deich gcóiste agus go tobann d’imigh siad amach as an stáisiún agus thosaigh siad ag bogadh go gasta síos an claonadh i dtreo Bhiorra. Bhí fána fada idir líne na Brosnaí agus Ros Cré, agus b’éigean do thraenacha dreapadh beagnach 50 méadar thar chúig chiliméadar.
In ainneoin iarrachtaí an phríomhphóirtéire, an tUasal Deering, agus mháistir an stáisiúin, an tUasal Hayes chun an coscán láimhe a chur suas, d’imigh na carráistí faoi luas. Chonaic siad deatach síos an líne…. Ní fhéadfadh sé a bheith… Sea, traein eile a bhí ann! Bhí traein 09:15 ó Bhiorra ar an mbealach i dtreo Ros Cré.
Chroith Deering bratach dhearg, agus chroith daoine eile a hataí ón traein, agus ar ámharaí an tsaoil, chonaic an tiománaí, Tim Broughall, agus fear dóiteáin ar an 09:15 an ruaille buaille agus bhí am acu stopadh agus tosú ag cúlú na traenach ar ais suas an líne. Agus iad ag féachaint ar an méid a bhí ag titim amach, léim go leor paisinéirí amach as an dá thraein – agus bhris siad lámha cosa agus géaga eile agus iad á luascadh féin ó na carráistí chuig an talamh. Bhuail na traenacha a chéile ag Fanure, díreach síos an líne ó Phortach Shearbhóige.
Bhí fórsa an imbhuailte láidir, ach a bhuíochas do ghníomhartha seachantacha an tiománaí 09:15, ní raibh cúrsaí chomh dona agus a d’fhéadfadh sé a bheith.
Mar thoradh ar an tionchar, leagadh na chéad cheithre charráiste den traein rite, agus ba iad na hoilithrigh orthu seo a d’fhulaing na gortuithe ba mhó. Ar ámharaí an tsaoil, bhí roinnt altraí agus dochtúirí ar bord agus tháinig manaigh ó Mhainistir in aice láimhe chun cabhrú leo. Tháinig an t-arm ó Reisimint Laighean, a bhí lonnaithe i gCríonchoill freisin. Ní fios ar ghlac siad roinnt sfagnam ó Shearbhóg ar an mbealach go dtí an portach. Ag an am, d’úsáid an t-arm caonach sfagnaim go forleathan chun cóir leighis a chur ar chréachtaí ar láthair chatha thar lear…
Tar éis timpiste traenach 1910 ar líne Bhiorra – Ros Cré. Pictiúr a tógadh ó leathanach Facebook Roscrea Through The Ages)
Tugadh suimeanna idir coróin (25p) agus 20 mar chúiteamh, agus ghlac an 76 duine a gortaíodh go dona iad seo. Faoi dheireadh bhí 492 éileamh ann. Tugadh scaireanna do thiománaí an 09:15, an tUasal Broughall, ar shábháil a ghníomhartha go leor daoine gan amhras, i gcomhlacht iarnróid GSW.
An Líne Ghoidte
D’éirigh go maith le líne Bhiorra go Ros Cré agus í i bhfeidhm, ach ní féidir an rud céanna a rá maidir leis an líne in aice leis sin, an Líne Ghoidte mar a thugtar air.
In 1863 cuireadh tús le líne idir Biorra agus Port Omna i nGaillimh agus osclaíodh é cúig bliana ina dhiaidh sin mar P. & P. B. R. nó Iarnród Bhaile an Phearsúin & Dhroichead Phort Omna. Bhí deacrachtaí tógála ann agus bhí sé deacair go háirithe portach an Churraigh Ghlais a dhraenáil. Bhí siad ag cailleadh airgid ón tús agus bhí an chuideachta taobh thiar de i bhfiacha go tapa. Dúnadh í in 1878, agus tugadh ‘an t-iarnród goidte‘ ar an líne de bhrí gur thosaigh urraitheoirí, feirmeoirí agus daoine eile ar a raibh airgead dlite ag goid maoine.
Ar dtús, ní dhearnadh aon iarracht ar fhoghail a dhéanamh ag taobh an Bhiorra, ach cúpla míle amach, thosaigh an ballasta ag imeacht. Fuarthas amach go raibh sé an-úsáideach chun bóithre feirme agus ródbhealaí a chruthú i gceantair phortaigh. Ansin thosaigh na lioscáin, na spící agus na píosaí beaga eile iarainn ag imeacht. Níl aon amhras ach go raibh gaibhne dubha na linne sásta iad a fháil, agus dúradh gur tháinig iarnmhangairí ó gach cearn den tír chun dul i mbun athchúrsála.
Glacadh na ráillí ina dhiaidh sin agus bhí go leor úsáidí leo. Tógadh na traenacha codlata agus in éineacht leis na ráillí, úsáideadh iad le haghaidh botháin agus foirgnimh feirme eile – agus fiú adhmad don tine. Tháinig na gadaithe ó chian is ó chóngar agus d’oibrigh siad go tapa. Tar éis cúpla lá, ní raibh aon rud fágtha ach leaba an iarnróid.
Líomhnaítear gur baineadh teach an stáisiúin i bPort Omna as a chéile agus gur leagadh é in aon oíche amháin! Rinneadh go leor tithe agus bóithigh a fheistiú leis an adhmad, na fuinneoga, na doirse, na sclátaí, na colbhaí, agus na clocha pábhála.
Rinneadh iarracht cearchaillí an droichid sé réise a ghlacadh thar an mBrosnach Bheag i mBaile na hAbhann, ach chuir an RIC áitiúil deireadh leis an iarracht.
Tugadh roinnt creachadóirí os comhair na cúirte, ach ní fhéadfaí teacht ar aon duine chun ionadaíocht a dhéanamh ar son an chomhlachta. Mar thoradh air sin, cuireadh ar fáil an méid a bhí fágtha agus go bunúsach goideadh gach rian den líne agus a infreastruchtúr.
Scríobh an staraí Joe Coleman faoi na mothúcháin sa cheantar ag an am i gCumann Taifead Iarnróid na hÉireann: “Fiú sa lá atá inniu ann tá drogall ar dhaoine sa cheantar labhairt faoin P&PBR. Déarfaidh cuid acu gur imigh an líne ar fad in aon oíche amháin, beidh daoine eile ag maíomh nár chuala siad riamh faoi, nó más rud é gur chuala, cuirfidh siad an milleán ar mhuintir Oirthear na Gaillimhe as é a ghoid. Mar sin féin, gan breathnú in aon treo ar leith, tá go leor fianaise ann a thabharfadh le fios nár imigh an t-iarnród rófhada ar shiúl sa deireadh.”
Naisc úsáideacha:
Le haghaidh tuilleadh eolais ar ‘An Líne Ghoidte’ féach píosa Seamus J King ANSEO agus freisin píosa Joe Coleman, Cumann Taifead Iarnróid na hÉireann, ANSEO agus páipéar acadúil ón Nua-Shéalainn ANSEO
Tuairisc nuachtáin ar Phlean Bhealach Glas Phort Omna – Bhiorra – Ros Cré
Cartlann Iarnróid (lena n-áirítear tuarascáil timpiste)
SÉADCHOMHARTHAÍ AGUS GNÉITHE SUIMIÚLA
Tá an séadchomhartha is gaire a taifeadadh don phortach díreach soir ón líne iarnróid ag an mbarr, ceann thuaidh an phortaigh, áit a bhfuil fianaise ann go bhfuil fál mór ciorclach i mbaile fearainn Choill na Leaca. De réir Sheirbhís na Séadchomharthaí Náisiúnta, níl aon dromchla le feiceáil a thuilleadh, ach bhí an séadchomhartha leibhéalta suite ar fhéarach cothrom soir ón bportach. Léiríodh é mar fhál nó ardán mór ciorclach ar an gcéad dá eagrán de na léarscáileanna OS 6 horlaí. Níos déanaí níor léiríodh é mar sheaniarsma, ach mar gharrán garbh ubhchruthach de chrainn ar léarscáil 1908. OS 25 horlaí.
I mbaile fearainn an Rátha Bhig soir ón bportach (go deimhin, tugtar Portach an Rátha Bhig ar an bportach uaireanta) tá fothracha lios nó ráth ann. Tá sé suite ar thalamh ard i gceantar sléibhe. De réir Sheirbhís na Séadchomharthaí Náisiúnta, tá dhá bhruach cré agus cloiche timpeall ar an limistéar mór ciorclach (trastomhas 40m) chomh maith le díog (3m) agus cosán iontach (4m) san iardheisceart. Laghdaítear an bruach istigh (Leithead 2m; ext. H 0.7m) agus tá scairp in áiteanna agus tá bearna nua-aimseartha (3m) aige ag a cheann thuaidh. Tá a lán cloch sa bhruach seachtrach atá caomhnaithe níos fearr (Leithead 3m; ext. H 0.5m; int. H 0.75m) agus is féidir gur mar gheall ar smionagar ó ghlanadh páirce é sin. Níl aon fhianaise ann go bhfuil díog sheachtrach ann.
Suíomh an Rátha sa Ráth Beag
Díreach os cionn an tsuímh seo tá fál eile thart ar Bhaile Uí Aogáin atá ina imlíne atá in-aitheanta ar éigean ar fhál scriosta ina bhfuil limistéar ciorclach (trastomhas 43m) atá suite ar thalamh féaraigh cothrom. Léirítear é mar fhál mór ciorclach ar eagrán 1912 den léarscáil OS 6 horlaí.
Tá tuilleadh ráthanna i mbaile fearainn Bhaile an Ghadaí (Seachbhealach Chluain Léisc) thar an N62 agus Baile an Churraigh, agus Both Mhín. Bhí Fulacht Fia suite i gCluain Ceallaigh siar ó thuaidh ón bportach, sna léarscáileanna OS 6 horlaí ach rinneadh é a leibhéalú ó shin agus níl aon fhianaise ann anois.
Tagann na tuairiscí thuas ó phíosa a foilsíodh i bhFardal Seandálaíochta Chontae Uíbh Fhailí (Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair, 1997).
Toibreacha Naofa agus Naomh Pádraig
Tá an tírdhreach timpeall ar Phortach Shearbhóige agus idir Biorra agus Ros Cré breac le Toibreacha Naofa. Ní thaifeadtar go leor acu ar léarscáileanna níos nua-aimseartha, ach tá siad le feiceáil sna seanléarscáileanna OSI (atá ar fáil ar líne ANSEO) agus ón mBREATHNÓIR STAIRIÚIL ó Sheirbhís na Séadchomharthaí Náisiúnta agus ón Roinn Ealaíon, Oidhreachta, Gnóthaí Réigiúnacha, Tuaithe agus Gaeltachta.
D’úsáid daoine é chun dul go Tobar Mhuire i gClaí Buinneáin/an Fochla ag Fanure, an Tobar Naofa in aice le hiar-Mhuileann na Mainistreach Cistéirsí agus d’úsáid daoine eile é chun dul chuig ‘The Boiling Well’, gar do Ros Cré. Cuimhníonn George Cunningham, fear áitiúil, ar ‘The Boiling Well’ mar thobar te nádúrtha ina raibh boilgeoga, agus is uaidh sin a tháinig an t-ainm. Tá sé díreach in aice le seanlíne Iarnróid Bhiorra thart ar 2km ó Ros Cré agus in aice leis an Móinín (craobh-abhainn na Brosnaí Bige).
A bhuíochas d’Oifigeach Oidhreachta Chontae Uíbh Fhailí, Amanda Pedlow, agus muintir Ros Cré déanfar alt suimiúil a athfhoilsiú ó 1975 faoi iarracht áitiúil an Oilithreacht a athbheochan go Tobar Mhuire i gClaí Buinneáin.
Dúradh gur bhunaigh Naomh Pádraig an tobar. Nuair a fuair a charbadóir Odhrán bás, in aice le Cill Aichidh in Uíbh Fhailí, d’fhill Naomh Pádraig ar an láthair ar a dtugtar Claí Buinneáin (in aice le Fanure) áit a ndearna sé corp Odhráin a adhlacadh. Agus é ann, deirtear gur thiomnaigh sé tobar don Mhaighdean Bheannaithe. Bhíodh daoine ó gach cearn d’Éirinn ag guí ag an tobar go mbeadh turas sábháilte acu, agus bhí crann darach in aice láimhe (imithe anois) maisithe le rudaí reiligiúnacha. Thugadh muintir na háite ‘The Well of St Patrick’s Coachman’ ar an tobar ar feadh blianta fada agus thagair cuid acu dó mar an Fochla. Cuireadh deireadh leis na hoilithreachtaí sna 1950í, ach tharla athbheochan i Lúnasa 1975, tugtar mionsonraí thíos:
Is é an cuspóir caomhnaithe reatha do Phortach Shearbhóige limistéar an Ardphortaigh Ghníomhaigh a athbhunú go dtí an ceantar ina raibh sé nuair a tháinig an Treoir maidir le Gnáthóga i bhfeidhm in 1994.
Táthar ag súil go méadófaí limistéar an Ardphortaigh Ghníomhaigh go dtí os cionn 40 heicteár. Meastar go bhfuil clúdach ARB ar an limistéar ardphortaigh ag thart ar 25 heicteár faoi láthair. Thug conraitheoirí faoi oibreacha athchóirithe anseo in 2021 agus cuireadh isteach os cionn 400 damba. Chabhraigh siad seo leis an bportach a athfhliuchadh, na ceantair d’Ardphortach Maireachtála Gníomhach a mhéadú, carbón a stóráil, uisce a ghlanadh, bithéagsúlacht a mhéadú agus áit níos fearr a chruthú as an bportach suntasach seo.
Thug ‘An Portach Beo’ faoi réimse teicnící athchóirithe gnáthóg. Ina measc seo cuireadh isteach na céadta dambaí móna agus plaisteacha chun bac a chur ar chainéil draenála a bhí ag cailleadh uisce ar an bportach. Cuirfear feabhas ar dhromchlaí móna ar cuireadh isteach orthu chun cáilíocht dhá lóba an phortaigh a fheabhsú agus déanfar athchóiriú trí nascacht hidreolaíoch níos mó, rud a fheabhsóidh a riocht éiceolaíoch agus a chomhleanúnachas. Trí na gnáthóga ar cuireadh isteach orthu a athfhliuchadh arís, cruthófar maoschlár níos airde, rud a rachaidh chun tairbhe do réimse speicis phortaigh neamhchoitianta agus le ham, beidh gnáthóg ardphortaigh nádúrtha níos inbhuanaithe ag Portach Shearbhóige arís.
Cainéal draenála ardphortaigh atá blocáilte ag dambaí móna. Beidh fear agus meaisín á n-úsáid againn chun draenacha a bhlocáil ag SAC Phortach Shearbhóige
Rinne NPWS oibreacha athchóirithe ag an suíomh i rith na 1990í lena n-áirítear bac a chur ar dhraenacha ardphortaigh agus draenacha an talaimh réitithe san oirdheisceart. Rinneadh iarracht draenacha a bhlocáil in 1992 ach theip air sin, tugadh faoi arís idir 1994-1999 agus d’éirigh leis. Thuairiscigh Fernandez et al. (2005) méaduithe suntasacha cheana féin ar Ardphortach Gníomhach i lárchuid an ardphortaigh mar thoradh ar bhlocáil na ndraenacha. Níor tugadh aon mhéadú eile ar limistéar gnáthóg faoi deara i dtréimhse tuairiscithe 2005-2011.
Tuairiscíodh go raibh limistéar ARB 25.8 ha le linn an taighde monatóireachta is déanaí (2011) agus thángthas ar an gconclúid gur féidir 14.7 ha d’Ardphortach Díghrádaithe (DRB) ar an bportach ard a thabhairt ar ais go ARB leis na bearta athchóirithe cuí. Tá poitéinseal fadtéarmach ann freisin do 0.4 ha de ghnáthóga atá ag cruthú móna a fhorbairt má dhéantar bearta athchóirithe ar limistéir réitithe.
Damba plaisteach ag suíomh eile. Má fhásann caonach sfagnaim agus fásra eile ar an linn agus ar an damba is comhartha é go bhfuil damba sláintiúil tógtha agat agus tá ARB ag forbairt go maith.
Is suíomh é SAC Phortach Shearbhóige a bhfuil tábhacht mhór chaomhnaithe leis mar is gnáthóg neamhchoitianta iad ardphortaigh san EU agus ceann atá gann agus faoi bhagairt in Éirinn. Tá samplaí maithe ann, a chlúdaíonn limistéir shuntasacha, de Threoir an AE maidir le Gnáthóga, gnathóga Iarscríbhinn I, Ardphortaigh Ghníomhacha, Ardphortaigh Dhíghradaithe (atá á mbogadh chuig gnáthóg thosaíochta Iarscríbhinn 1, Ardphortach Gníomhach) agus Lagraigh ar fhoshraitheanna móna (Rhynchosporion). Tacaíonn an suíomh cheana féin le héagsúlacht mhaith mhicreaghnáthóg ar ardphortaigh, lena n-áirítear roinnt coimpléisc thulóg/log, agus portach réitithe athfhliuchta.
Tá céatadán ard d’acmhainn iomlán an AE maidir le hardphortaigh de chuid an Atlantaigh (os cionn 50%) ag Éirinn agus mar sin tá freagracht ar leith uirthi iad a chaomhnú ag leibhéal idirnáisiúnta. Ar imeall thoir Shearbhóige tá uisce talún ann ina bhfuil bunsraith shaibhir agus tonnadh aníos sa chrios eascaigh a thacaíonn le coillearnach chairr agus fásra eanaigh cailcreach. Tá ceantair fhliucha d’fhásra eanaigh mar seo an-neamhchoitianta in Iarthar na hEorpa agus tá an córas eascaigh i Searbhóg ar cheann de na ceantair is fearr a forbraíodh sa tír. Tá an speiceas planda leath-uisceach cosanta, Ceannbhán Caol (Eriophorum gracile), ag fás i bhfásra eanaigh sa chrios eascaigh, agus bíonn an tor neamhchoitianta náisiúnta Draighean Fearna i gcoillearnach phortaigh thirim ar lagphortach. Bíonn roinnt ainmhithe neamhchoitianta agus inveirteabrach sa chrios eascaigh freisin.
Tá na speicis phlandaí shoithíocha go léir coitianta sa ghnáthóg Ardphortach Gníomhach seo, mar shampla Fraoch (Calluna vulgaris), Ceannbhán (Eriophorum angustifolium agus E. vaginatum), Cíb cheanngheal, Sciollam na móna agus Gobsheisc agus tá an speiceas a bhíonn sna hardphortaigh Lár Tíre go minic ann – Lus na móinte (Andromeda polifolia) agus Mónóg (Vaccinium oxycoccos).
Tá Drúchtín móna (Drosera rotundifolia) agus Mónóg phortaigh (Vaccinium oxycoccos), speicis atá coitianta ar ardphortaigh Lár Tíre, i láthair i Searbhóg
Tá tulóga agus loig Sfagnaim sa mhicreatopagrafaíocht. Níl mórán linnte ann agus tá lagraigh cosúil le faiche líonta ag Sfagnam cuspidatum gann. Tá an clúdach foriomlán Sfagnaim idir 51 agus 75%. Tá flúirse Ceannbháin (Eriophorum vaginatum agus E. angustifolium) sna limistéir is fliche. Tá Sfagnam capillifolium, S. papillosum, S. magellanicum, S. tenellum, S. subnitens sna tulóga agus ó am go chéile bíonn S. fuscum agus S. austinii ann. D’fhéadfadh S. cuspidatum agus/nó S.tenellum a bheith sna loig.
Cé go mbíonn an dromchla tirim go leor de ghnáth, tá roinnt linnte beaga agus faichí ann ina bhfuil fásra Rhynchosporion. Is fearr gnáthóg Rhynchosporion a fhorbairt ar an talamh réitithe fairsing fliuch feadh imeall thoir limistéar an ardphortaigh. Is iad na speicis is mó a bhíonn anseo Sfagnam cuspidatum, Gobsheisc, Ceannbhán (Eriophorum angustifolium) agus Cailís Mhuire mhór (Drosera anglica). Bíonn an Gobsheisc neamhchoitianta ann freisin. Tá roinnt linnte ar an bportach ard a thacaíonn le fásra Rhynchosporion freisin. Tá fásra Rhynchosporion forbartha go maith i gceantair réitithe fhairsinge fhliucha atá ar imeall thoir an ardphortaigh. Speicis phlandaí eile de chuid an ardphortaigh nach bhfuil chomh coitianta sin is ea Lus na móinte, Monóg agus Drúchtín móna (Drosera rotundifolia).
Drúchtín móna, nó Drosera Rotundifolia, ceann de phlandaí feoiliteacha na hÉireann a fhaigheann a cothaithigh ó fheithidí sainnithe.
Laistigh den chrios réitithe feadh imeall thoir an tsuímh tá tonnadh aníos uisce bunsaibhir agus tacaíonn na ceantair seo anois le coillearnach Chairr agus fásra eanach cailcreach.
Is díol spéise éiceolaíoch é fásra an tseantalaimh réitithe ar an suíomh, go háirithe ar imeall thoir an phortaigh, áit a bhfaightear eanach a fhaigheann uisce ó thobar, agus ina bhfuil a lán speiceas ag bun iomaire aolchloiche. Meastar gur iarsma de chrios eascaigh i bhfad níos fairsinge é an fásra eanaigh seo, a bhí ar an taobh thoir ar fad den phortach tráth (Conaghan 1998).
Tá an ghné seo de cheantar eascaigh atá saibhir sa bhunsraith, cóngarach don phortach ard, uathúil i gcomhthéacs ardphortaigh Éireannacha (Kelly et al. 1995). 1995). Rinne Conaghan (2014) cur síos le déanaí ar fhásra an eascaigh thoir. Is féidir an t-eascach a roinnt ina dhá chuid, crios thuaidh agus crios theas. Is portach réitithe den chuid is mó é an ceantar ó thuaidh ina bhfuil tionchair ombratrófach. Tá an dromchla réasúnta tirim sa cheantar seo agus tarlaíonn beagán creimeadh scrobarnaí (Conaghan 2014). I gcodarsnacht leis sin, bíonn tionchar suntasach mianratrófach ag an gcrios theas agus tá ceantair Schoenus nigricans agus fásra eanaigh coitianta áit a bhfuil bunsraith shaibhir. Baineann na limistéir eanaigh le linnte agus bíonn siad i meascán de choillearnaí, scrobarnach, agus portach réitithe. Idir agus istigh sna ceantair eanaigh agus sa chlaífort iarnróid ar an taobh thoir, tá stráice cúng de charr fearnóige. Ba é conclúid an tsuirbhé a rinneadh le déanaí ar chrios eanaigh an oirthir nár athraigh an fásra sa cheantar seo mórán le linn thréimhse 1997-2013 (Conaghan 2014).
Tá ceantair d’fhásra eanaigh fliuch mar seo an-annamh sa tír agus tá an córas eanaigh i Searbhóg ar cheann de na ceantair is fearr forbartha sa tír. Thángthas ar an speiceas plandaí leath-uisceach neamhchoitianta Ceannbhán Caol (Eriophorum gracile) le déanaí ag fás i bhfásra eanaigh sa suíomh seo. Cosnaítear an speiceas seo go dlíthiúil faoin Ordú um Flóra (Cosaint), 2015.
Ceannbhán Caol (Eriophorum gracile) – a aimsíodh i Searbhóg
Bíonn an tor neamhchoitianta náisiúnta Draighean Fearna (Frangula alnus), speiceas atá sa Leabhar Sonraí Dearg, i gcoillearnach phortaigh thirim ar thalamh réitithe. Ar an taobh thiar den suíomh, athraíonn an fásra ón bportach ard, trí imill choillearnacha, go féarthalamh fliuch glárach ag an mBrosnach Bheag.
Fána Phortach Shearbhóige
Is eol go mbíonn an frog coiteann (Rana temporaria) anseo. Tuairiscítear giorria sléibhe Éireannach (Lepus timidus hibernicus) go minic chomh maith, agus fuarthas broc (Meles meles), sionnach (vulpes vulpes), madra uisce (Lutra lutra), cat crainn (Martes martes), minc (Mustela vison), easóg (Mustela erminea) agus fia buí (Dama dama) freisin sa SAC (NPWS, 2004).
Tuairiscíodh go raibh naoscach (Gallinago gallinago), piasún (Phasianus colchicus), crotach (Numenius arquata), creabhar (Scolopax rusticola), riabhóg mhóna (Anthus pratensis), fuiseog (Alauda arvensis) agus mallard (Anas platyrhynchos) ag síolrú ar an bportach.
Riabhóg Mhóna – le fáil ar an gcuid is mó dár 12 shuíomh, lena n-áirítear Searbhóg (pic: Therese Kelly)
I measc na n-éan eile a bhíonn ar an SAC go minic tá spioróg (Accipiter nisus), pocaire gaoithe (Falco tinnunculus), téal (Anas crecca), ceann cait (Asio otus), scréachóg reilige (Tyto alba) agus corr réisc (Ardea cinerea) (NPWS 2004).
Rinneadh taighde ar fhána dhamhán alla Shearbhóige le déanaí (Myles Nolan) agus fuarthas amach go raibh cúig speiceas neamhchoitianta damhán alla ar Phortach Shearbhóige:
Damhán alla an lín chruinneogaigh – Hypsosinga albovittata
Hypsosinga albovittata – Casann an damhán alla seo, a aithnítear go simplí, a líonta cruinneogacha íseal síos, níos lú ná 20cm os cionn leibhéal na talún (Jones 1983), agus bíonn sé ar fhraoch de ghnáth.
Minicia Marginella – an-annamh sa Ríocht Aontaithe agus in Éirinn
Minicia marginella –taifeadadh é cúpla uair in Éirinn ach den chuid is mó, is sa Ríocht Aontaithe a thaifeadtar é.
Satilatlas britteni – níl ach 10 dtaifead in Éirinn de réir Ionad Náisiúnta le Sonraí Bithéagsúlachta.
Simitidion Simile – damhán alla cíorchosach
Simitidion Simile – neamhchoitianta go leor
Is breá leis an Walckenaeria Alticeps Sfagnam
Walckenaeria alticeps – ball an-neamhchoitianta d’fhine Linyphiidae ar breá leis portaigh agus Sfagnam.
Thuairiscigh Moorkens (1998) ar fhána moilisc an SAC, tuairisc le leanúint.
Tá Portach Shearbhóige suite ó dheas ó bhaile stairiúil Uíbh Fhailí, Biorra, agus is é ceann de na hardphortaigh is fearr caomhnaithe in Éirinn é. Tá Portach Shearbhóige ar cheann den bheagán ardphortach atá fágtha in Éirinn atá suite ar thuilemhá. Tá cruinneachán dea-fhorbartha de mhóin neamhghearrtha aige atá fada agus réasúnta cúng. Tá ionchais athchóirithe anseo an-mhaith.
Dála suíomh tionscadail na hIarmhí, Garascal, tá líne iarnróid phoiblí díchoimisiúnaithe ar thaobh amháin (líne Bhiorra – Ros Cré, féach an rannóg Staire) agus abhainn ar an taobh eile – agus tá nasc aige le Naomh Pádraig! Ní raibh riamh leibhéal bainte móna chomh hard anseo i gcomparáid le háiteanna eile in Uíbh Fhailí, cé go mbaintí cuid mhór ó thuaidh den phortach ag tús na 1900í. Ach is toradh ar obair bheirt fhear áitiúil a d’oibrigh le chéile chun an portach a shábháil ó bhaint innealra trom sna 1990í é an ardphortach gníomhach a bhfuil dea-riocht air sa lá atá inniu ann. Tochlaíodh cainéil draenála trasna an phortaigh am éigin i dtús na 1990í agus murach gníomhartha an Uasail Liam Egan agus an Uasail Patrick Headon, féadfaí Searbhóg a chailleadh go deo.
Clúdaíonn an láithreán iomlán 223.43 ha agus tá sé suite idir an Bhrosnach Bheag agus iomaire ardaithe aolchloiche Carbónmhar. Tá 137 ha d’ardphortach neamhghearrtha agus 86 ha de na ceantair máguaird ina bhfuil portach réitithe, féarthailte fliucha, coillearnach leathnádúrtha, agus limistéar fásra eascach fliuch ar an talamh réitithe feadh imeall thoir an phortaigh. Tá claífort iarnróid neamhúsáidte ag an imeall thoir, a nasc Biorra le Ros Cré tráth, agus tá an Bhrosnach Bheag ag an imeall thiar.
Thug conraitheoirí faoi oibreacha athchóirithe anseo in 2021 agus cuireadh isteach os cionn 400 damba. Chabhraigh siad seo leis an bportach a athfhliuchadh, ceantair d’Ardphortach Maireachtála Gníomhach a mhéadú, carbón a stóráil, uisce a ghlanadh, bithéagsúlacht a mhéadú agus go bunúsach áit níos fearr a chruthú as an bportach tábhachtach seo.
Tá aolchloch ina bhfuil tréscaoilteacht íseal agus till aolchloiche faoin bportach.
Is Limistéar Speisialta Caomhnaithe (SAC) é an láithreán a roghnaíodh do na gnáthóga agus/nó na speicis seo a leanas atá liostaithe ar Iarscríbhinn I / II de Threoir an AE maidir le Gnáthóga (* = tosaíocht; is iad na huimhreacha idir lúibíní cóid Natura 2000):
[7110] Ardphortach (Gníomhach)*
[7120] Ardphortach Díghrádaithe
[7150] Fásra Rhynchosporion
Cuimsíonn Ardphortach Gníomhach (ARB) limistéir de phortach ard atá fliuch agus a fhoirmíonn móin go gníomhach, áit a bhfuil clúdach céatadáin chaonaigh phortaigh (Sfagnam spp.) ard, agus ina mbíonn ar a laghad cuid de na gnéithe seo a leanas: tulóga, linnte, talamh réidh fliuch, faichí Sfagnaim, borrfhás agus maothchórais.
Foilseoidh foireann LIFE a thorthaí ag deireadh 2021, ach thug an taighde is déanaí ó 2011 agus ó 2002 le fios go bhfuil clúdach ARB ar Shearbhóg ard, os cionn 25.8ha de limistéar an ardphortaigh, sa chuid lárnach agus deisceartach den chruinneachán den chuid is mó. Agus oibreacha athchóirithe le déanamh ar an láthair idir 2017 – 2020 is é an aidhm é sin a mhéadú go dtí os cionn 40h ar an ardphortach. Tá ionchais athchóirithe anseo dearfach.
Is Ardphortach Díghrádaithe (DRB) iad na limistéir sin d’ardphortach ina bhfuil drochthionchar ag baint mhóna, draenáil agus gníomhaíochtaí úsáide talún eile ar an hidreolaíocht, ach atá in ann athghiniúint a dhéanamh ar ARB laistigh de 30 bliain.
Múnlaíodh limistéar (DRB) ar an bPortach Ard mar 29.5ha (ag Fernandez et al. 2012), ar an gcruinneachán theas go príomha ach níl mórán limistéir fhairsinge ann ina bhfuil tulóga/loig/linnte mar thoradh ar thriomú fadtéarmach de bharr baint mhóna, dó agus draenáil imeallach agus abhann.
Cuireadh dambaí in go leor de na draenacha a cuireadh isteach ar an bportach ard sna 90í agus ar limistéar thoir theas an talaimh réitithe ag deireadh na 1990í mar chuid de thionscadal comhtháthaithe an EU chun coinníollacha foirmithe móna a athbhunú. D’éirigh leis an tionscadal sin meath ARB ar an suíomh a stopadh agus a aisiompú, go pointe áirithe.
Chuir an Portach Beo leis an obair sin, limistéar an Ardphortaigh Ghníomhaigh a athbhunú agus a mhéadú beagnach dhá oiread a mhéid faoi láthair. Le ham, tiocfaidh méadú níos mó fós ar an obair athchóirithe…
Tá ‘Portach Beo na Gaillimh’, nó LCS Phortach Cheathrú na gCapall mar a thugtar air chomh maith, ar cheann de na portaigh ardaithe is mó agus is inrochtana in Éirinn. Tá sé i gcroílár shaol phobal na háite leis na glúnta. Cuirtear fáilte roimh chuairteoirí ó gach cearn den domhan ann anois. Agus cad chuige nach gcuirfí? Ní hamháin go bhfuil sé ar cheann de na samplaí is fearr den phortach ardaithe dá bhfuil ann ar an taobh thiar den tSionainn, tá sé ar cheann de na portaigh is áille san Eoraip ar fad.
Tá beagnach 1,200 heicteár ann, a fhágann go bhfuil sé ar an dara láithreán is mó sa tionscadal Portach Beo. A bhuí leis an staid a bhfuil é ann (neart den phortach ardaithe agus flóra agus fána nach bhfaighfeá áit ar bith eile), an béaloideas a bhaineann leis agus an áit a bhfuil sé suite, d’fhéadfadh Ceathrú na gCapall a bheith ar cheann de na portaigh is tarraingtí in Éirinn le cuairt a thabhairt air. Tá cuid mhór le foghlaim faoi ach cuairt a thabhairt air, nó is féidir bualadh isteach chuig an ionad léirithe i Marglann an Chreagáin/Teilea-obair na Gaillimhe, atá suite cúpla ciliméadar ón bportach.
Tá achar de dhromchla ardphortaigh neamhghearrtha sa phortach atá ar cheann de na samplaí is mó dá leithéid atá le fáil ar fud na Gaillimhe. Tá sé ar cheann de na portaigh is sothriallta i nGaillimh. Trasnaíonn líonra bóithre agus conairí é agus, a bhuí le limistéir mar Ghairdín stairiúil Patch i gcroílár an phortaigh, talamh portaigh a bhfuil an-ghealladh faoi atá ann. Tá gach uile ghné de stair na dtailte portaigh in Éirinn le fáil taobh istigh de theorainn an LCS. Tá a scéal iontach féin ag an bportach agus stair ag baint leis a théann siar breis agus 9,000 bliain!
LCS Phortach Cheathrú na gCapall le John Walsh
Thóg sé tamall na hoibreacha athchóirithe a dhéanamh anseo toisc go raibh cuid mhór draenacha oscailte ann (a lán acu faoi cheilt, an chuid eile go contúirteach domhain). Rinne an fhoireann ón bPortach Beo nach mór 25km díobh a bhlocáil ar an ardphortach féin. Rinneadh measúnú cúramach ar an bportach idir 2016 agus tús na n-oibreacha athchóirithe anseo in Eanáir 2019. Cuireadh na hoibreacha i gcrích in Aibreán 2019. Tugadh faoi oibreacha breise i Meán Fómhair 2019 agus arís eile in 2020. San iomlán, bhí breis agus 3,000 damba móna ag teastáil chun fás gníomhach portaigh ardaithe a mhealladh ar an ardphortach agus ar an bportach réitithe. Rinne an Portach Beo méid áirithe dambaí plaisteacha mórscála a fhorbairt chun draenacha a bhí iontach mór a bhlocáil toisc go raibh siad ag tógáil na milliúin galún uisce ar shiúl ón bportach.
Is iomaí conaire, draein agus bóthar portaigh a shíneann isteach go lár an láithreáin. Go dtí le gairid, ba mhinic asbhaint móna ar bun taobh le himeall an láithreáin agus feadh bhóithre an phortaigh. Bhí an bhaint móna seo ann leis na céadta bliain, na mílte bliain fiú.
Fuarthas amach ón tsuirbhéireacht atá déanta le himeacht na mblianta go bhfuil eascracha rilífe an-íseal thíos faoi bhun na bportach. Tá oileán tille i lár an láithreáin nach bhfuil clúdaithe ag an móin. ‘Gairdín Patch’ a thugtar air seo i gcuimhne ar an duine deireanach a chónaigh ann, Patch Cronin. Tá an ceantar beag seo i gcroílár an phortaigh agus na n-áiseanna ar an láithreán. Tá tús agus deireadh leis na siúlóidí lúibe uile go léir i nGairdín Patch. Táthar le páirc speisialta a oscailt ann in 2021 mar chuid de na pleananna i gcomhair áiseanna ar an láithreán mar chuid den Phortach Beo.
Pleananna le haghaidh Ghairdín Patch, mar a cuireadh faoi bhráid Chomhairle Contae na Gaillimhe iad in 2019. Táthar leis an bpáirc a chruthú in 2021.
Limistéar Speisialta Caomhantais (SAC) atá sa phortach seo a roghnaíodh mar gheall ar na gnáthóga seo a bheith ann: Portach Ardaithe Gníomhach 7110, Portach Ardaithe Díghrádaithe 7120 agus Loig ar shubstráití móna (Rhynchosporion) 7150 – gnáthóga a thugtar in Iarscríbhinn I de Threoir an AE maidir le Gnáthóga (992/43/CEE), áit a luaitear Portach Ardaithe Gníomhach 7110 san aicmiú mar chineál gnáthóige “tosaíochta”.
Tá suirbhéireacht á déanamh ag an bhfoireann ón bPortach Beo ó cuireadh an tionscadal ar bun in 2016. Foilseofar na torthaí anseo in am trátha. Tá cuid de na figiúirí níos airde ná na cinn a fuarthas i suirbhéanna roimhe seo cheana féin.
Sula raibh an tionscadal An Portach Beo ann, léiríodh i dtorthaí suirbhéireachta (An tionscadal um fhaireachán ar phortach ardaithe, 2013 (Fernandez et al.)) go raibh Portach Ardaithe Gníomhach mar bhrat ag 28.07ha (8.68%) d’achar an ardphortaigh. Is éard a bhíonn sa Phortach Ardaithe Gníomhach ardchaighdeáin ná an t-éiceatóp lárnach agus an borrfhás gníomhach. Níl ach 4.12ha sa Phortach Ardaithe Gníomhach ardchaighdeáin ina bhfuil idir éiceatóp lárnach (2.74ha) agus borrfhás gníomhach (1.38ha). Is éard a fhaightear sa mhicreatopagrafaíocht san éiceatóp lárnach ná linnte, tulóga ísle, tulóga arda, loig agus faichí. Bíonn an talamh fhliuch ar leibhéal ó an-bhog go portach creatha.
Tá an clúdach iomlán ó sfagnam sa raon 76-90%.
Sphagnum Cuspidatum ar sciar sláintiúil den ardphortach
Portach Ardaithe Díghrádaithe is ea 295.41ha (91.32%) de limistéar an ardphortaigh. Tá sé níos tirime ná Portach Ardaithe Gníomhach. Tacaíonn sé dlús níos lú de shúsáin. Tá an clúdach ó sfagnam sa raon 30-40% sa chuid is fliche de na coimpléisc fho-imeallacha pobal a taifeadadh agus sa raon idir 26-33% i gcuid de na coimpléisc níos fliche eile. Bíonn micreatopagrafaíocht sa Phortach Ardaithe Díghrádaithe nach mbíonn chomh forbartha céanna. Go ginearálta, ní bhíonn linnte buana ná faichí sfagnaim le fáil ann.
Sular cuireadh tús leis an bPortach Beo, rinneadh oibreacha athchóirithe ar scála beag ar an láithreán le draenacha a bhlocáil ar an ardphortach. Tá an-chuid draenacha le fáil ar an ardphortach, áfach, agus níor blocáladh an chuid is mó den líonra draenála fós. Tá cuid de na draenacha sa chuid theas den ardphortach dambáilte. Tá dea-éifeachtaí ón ngníomh sin taifeadta sa suirbhé deireanach. Thug Fernando le fios go raibh méadú 9.87ha ar ghnáthóga i bportach ardaithe gníomhach, áit a mbíodh éiceatóp fo-imeallach. Rinneadh na feabhsuithe seo a thaifeadadh i sciar suntasach den chuid theas den phortach.
An cuspóir caomhantais reatha atá ann do Phortach Cheathrú na gCapall ná an t-achar de Phortach Ardaithe Gníomhach a athchóiriú go dtí an t-achar a bhí ann nuair a tháinig an Treoir um Ghnáthóga i bhfeidhm sa bhliain 1994. I gcás Portach Ardaithe Gníomhach, tá sé mar chuid den chuspóir Portach Ardaithe Díghrádaithe a athchóiriú. An cuspóir atá ann ó thaobh achair de le haghaidh Portach Ardaithe Gníomhach ná 73.06ha (64.55ha ar ardphortach agus 8.51ha ar phortach réitithe).
Is éard atá le tuiscint ag an gcéim luath seo ó shuirbhéireachtaí 2020 agus 2021 go bhfuilimid ar an mbóthar ceart leis seo a bhaint amach – agus seans ann go gcruthófar a thuilleadh fós!
D’fhás John K Lynch suas sa Mhullach agus tá cuimhne mhaith aige ar a bheith ag obair ar an bportach os cionn 50 bliain ó shin. Roinneann sé na cuimhní sin linn anseo*
Tá “Scéal Portach Choillidh Chonnaidh, Portach Chloch Bhaile Íochtarach, Portach Liatroma, an Portach Mór, nó pé ainm a thugann tú féin air, ar na bacáin le bheith mar fhoinse taitneamhachta de scoth sna blianta atá romhainn… mar sin ní neart go cur le chéile, cinnteoimid go n-éireoidh leis.
Clúdaíonn limistéar an phortaigh atá i gceist faoi láthair 190 heicteár (472 acra). Mar sin féin, is díol spéise an Down Survey ar thug William Petty faoi in Éirinn ó 1656 go 1658. Ba é seo an chéad suirbhé talún sa domhan ar tugadh faoi, trínar glacadh seilbh ar thailte úinéirí talún Caitliceacha na hÉireann agus roinneadh iad ar shaighdiúirí an Chomhlathais agus ar Eachtránaithe eile. Taispeántar i léarscáileanna an tSuirbhé stráice mór leanúnach de phortach – 1,709 acra, 1 cheathrú acra agus 24 péirse (691 ha) a shíneann Soir ó Dheas ó Murmod chuig bailte fearainn Liatroma/Fiodh na gCat agus Coillidh Chonnaidh ar theorainn Chontae na Mí, agus tugadh “an Port Mór” agus “an Portach Dearg” orthu faoi seach.
Ní bheadh bealach isteach chuig an limistéar den chuid is mó ag an am sin, bheadh sé faoi uisce gan struchtúr bóithre agus do-aitheanta dúinne go bunúsach sa lá atá inniu ann. Roimh an Suirbhé Cromalach, thagrófaí don limistéar go háitiúil sa teanga labhartha ag an am, an Ghaeilge. Bhí fréamhacha Feegat san oirdheisceart san Fhoirm Ghaelach den ainm “Fiodh na gCat” aistrithe go “The Wood of the Cats” – cait fhiáine/fia-chait a bheadh iontu seo, ar an dóigh chéanna ach i bhfad níos mó ná cat tí an lae inniu agus bhí siad thar a bheith coitianta faoin tuath. Dúirt an Dr. Philip O’Connell, staraí aitheanta i dtús na 1900aidí, agus ón gceantar ó dhúchas, go dtugtaí Monuorogata Bog” – Moinfhear na gCat” ar an bPortach Mór freisin – sé sin móinéar riascach nó portach na gcat. Tá an 190 ha de Phortach Choillidh Chonnaidh mar a thagraítear dó go hoifigiúil inniu, mar bhí sé go topagrafach os cionn 350 bliain ó shin.
Tá cuimhní maidir leis an bportach ag imeacht as cuimhne na ndaoine agus ní bréag a rá go gceanglaíonn daoine an focal le criathrach fliuch de sheascann nó riasc – áit fhiáin ghruama lena bheith ann, go háirithe le linn drochaimsire – áit a bhféadfadh duine imeacht gan tásc ná tuairisc, gan fáil a bheith air/uirthi tar éis a bheith slogtha síos sa phuiteach dubh! Ar ndóigh tá portaigh i bhfad níos spéisiúla ná sin. Is taiscumar atá iontu agus leabharlann ar fhlóra na talún le os cionn na mílte bliain agus aithnítear iad mar linn charbóin tábhachtach don domhan. Tar éis den leathán oighir a chlúdaigh an tír seo thart ar 15,000 bliain ó shin cúlú, bhí an bealach réitithe do chruthú portaigh. Tá portaigh na hÉireann idir 5,000 agus 10,000 bliain d’aois.
Seasann siad amach os comhar an domhain mhóir agus tá siad mar ghné ríthábhachtach de thírdhreach na hÉireann. Ní mór na portaigh, atá saibhir ó thaobh na bithéagsúlachta de, a bheith báite chun fás a bhaint amach agus cruthaíonn sé sin fadhbanna do thalamh talmhaíochta atá cóngarach dóibh, ach is féidir an fhadhb seo a shárú. Rinne ár sinsir gníomhartha uafásacha ar dhaoine eile, chuir i bportaigh iad agus fágann an leasaitheach nádúrtha atá sna portaigh móna – tainnin – coirp atá caomhnaithe go hiomlán againn nuair a aimsítear iad na céadta bliain ina dhiaidh sin – cé go mbíonn an craiceann ar dhath donn ar nós an leathair. Tugann scrúduithe le seandálaithe fóiréinseacha tuiscint níos fearr duine maidir le haiste bia, stíl mhaireachtála, aois srl., an duine a fuair bás. Déanaimid cur síos ar tháirge an phortaigh mar mhóin (turf), an focal céanna a úsáidtear sa Ghearmáinis agus úsáidtear an focal móin (peat) sa Bhéarla. Bhain na portaigh, chomh fada is a bhain sé lenár gcomharsana ar an oileán is cóngaraí dúinn leis na Gaeil agus, dá bhrí sin, déanann siad cur síos ar bhealach díspeagúil ar mhuintir na hÉireann mar “boggies”. Is dóigh gur mar thoradh ar fhormhór na tírdhreacha a bheith clúdaithe le portaigh a bhí an dearcadh sin acu, ach bhí na portaigh leis na céadta bliain mar an t-aon fhoinse breosla chun tithe primitíbheacha agus tithe nua-aimseartha a théamh suas go dtí an lá atá inniu ann. Tá astaíochtaí dé-ocsaíd charbóin agus deireadh a chur de réir a chéile le breoslaí iontaise ar roinnt de na cúiseanna a chinntíonn anois gur áiteanna oidhreachta nádúrtha caomhnaithe agus láithreáin mion-seandálaíochta tionsclaíoch in éineacht le traidisiúin a bhaineann le béaloideas na portaigh atá fanta againn.
Móin á tabhairt abhaile ó Choillidh Chonnaidh
Tá “a bheith ar an bportach” ar cheann den na cuimhní is faide siar atá agam, bhí mé cúig bliana (5) d’aois ag an am sin, sa bhliain 1955.
Bhí “bruach” nó portach móna againn san áit ar thugamar Portach Liatroma air agus tháinig sé sin le feirm thalún. Bhí na bruacha móna tomhaiste i bpéirsí (agus ní iasc atá i gceist!) – tá 1 phéirse ar chomhfhad le 5.5 slat arbh ionann é agus thart ar 5 méadar. Bhain m’athair (Harry) agus mo sheanathair (John) móin an samhradh sin.
Bhí an “bruach” móna in aice láimhe ag John agus Mat Reilly, b’as Liatroim chomh fada agus is cuimhin liom don bheirt, bhain siadsan móin an séasúr sin freisin. Bhíodh John Bracken, John Gibney, Nicholas Dolan, Baile an tSléibhe, George Bough, Ráth an Tamhain, Patsy Cassidy, Shancarnan, Jimmy Smith, as Liatroim ag obair go rialta ar thaobh Ráth an Tamhain den phortach céanna. Tá beagán cuimhne agam freisin ar Peter Lynch, as Liatroim ag obair ar an bportach áit éigin in aice linn. Bhíodh comhrá againn le John Travers agus le beirt nó triúr bainteoirí móna eile ar thaobh Choillidh Chonnaidh, ach ní cuimhin liom a gcuid ainmneacha.
Bhí Portach Liatroma sách ciúin i gcomparáid le taobh Ráth an Tamhain agus Cloch Bhaile Íochtarach, áit a bhí thar a bheith gnóthach. Tá cuimhne ghrinn agam go raibh teorainn an bhruaigh a bhí againne marcáilte le crann fia-úll a chuir mo sheanathar blianta roimhe sin agus a bhí ag fás ansin go dtí le gairid. Marcóir iontach a bhí sa chrann a chuidigh linn an bruach a dhéanamh amach mar go raibh gach bruach móna cosúil le chéile. Chomh maith leis sin bhí crainn feá aibí curtha ar bhruacha phortaigh Lynch agus Reilly araon. Is cosúil gur chuir an dá theaghlach na crainn i bhfad siar – os cionn 100 bliain ó shin – cé go bhféadfadh sé nach bhfuil sé sin fíor go hiomlán ar chúiseanna eile. Bhí an bruach móna seo gar go maith do bhaile fearainn Ráth an Tamhain, ach chun dul chomh fada leis bhí achar fada le taistil ar bhóthar poiblí suas go Liatroim ag tógáil an lána ar dheis síos go dtí an portach, ag trasnú na “ceise” thar an bpríomhdhraen agus isteach ar lár an phortaigh – achar a bhí os cionn 1 míle. Blianta ina dhiaidh sin, i dtús na 1960aidí, thug mé cúnamh do m’athair leis na crainn feá a ghearradh le cros-sábh. Bhain na Reillys roinnt dá gcuid crainn féin an bhliain sin freisin. Obair chrua a bhí i gceist anseo ach rinne an cros-sábh obair rímhaith ar an adhmad.
D’aistríomar le móin a bhaint ar an bportach ar thaobh Ráth an Tamhain ó 1956 ar aghaidh. Bhí an bruach móna seo in aice lenár bhfeirm agus thar a bheith áisiúil. Mar gheall nach mba linn féin an bruach, fuair m’athair bruach leathphéirse (thart ar 2.5 méadar) ar cíos agus d’íoc sé £1 agus 10 scilling air go bliantúil le gníomhaire an phortaigh a raibh cónaí air in Achadh an Iúir. Tugadh an fear seo faoi chigireacht ar na bruacha go léir a bhí in úsáid chun a chinntiú go raibh íocaíocht suas chun dáta déanta ag gach duine. De ghnáth, fuaireamar leathphéirse (2.5 méadar) ar cíos ach bhí go leor eile cosúil leis na Daltons a bhain péirse iomlán ar fhad an bhruaigh.
Ag baint mhóna
Mhair an turas bliantúil ar an bportach ar feadh tréimhse choicíse go trí seachtaine, le meitheal “shleánadóirí” agus “glacairí” nó “fear barra” agus baineadh an mhóin nuair a bhíodh an barra curtha ag baile agus am le spáráil – bhí sé bunaithe ar fhéilire na feirmeoireachta.
Bhí ullmhú an bhruaigh móna ríthábhachtach. Mar gur portach ardaithe a bhí i gceist anseo, baineadh an scraith uachtair de, go ginearálta go doimhneacht dhá throigh ar a laghad – bhí an scraith seo déanta suas d’fhraoch, fréamhacha agus móin dhonn éadrom, mar a thugamar uirthi. Ní bheadh mórán maitheasa leis an mhóin seo mar ábhar tine. Caitheadh smutáin mhóra síos ar an mbruach íochtair agus isteach sa pholl portaigh a bhí fanta ón mbliain roimhe sin. Dhéanfadh an méid sin daingniú ar an áit le deis a thabhairt d’fhear agus do bharra rotha chun oibriú go sábháilte gan stró nuair a chuirtí tús le baint na móna. Glantaí an bruach uachtair agus dhéantaí é a chearnú go mbeadh sé chomh cothrom le bord billéardaí.
Bhí an lucht bainte móna thar a bheith cruinn agus mórtasach ó thaobh an bhruaigh a ullmhú. Is sleán uchta a thugtaí ar an uirlis a úsáideadh do bhaint na móna – go ginearálta dhéantaí é ar chruth láí, ach bhí an tsleán i bhfad níos galánta, níos lú agus níos éadroime. Bhí an chos gearr le tí ag a dheireadh. Ach go háitiúil, is iomaí sleánadóir a dhéanfadh cos a bheadh oiriúnach dóibh féin. Bhí taobhanna an tsleáin agus an chiumhais chomh géar le rásúr, is uirlis oibre contúirteach a bhí sa tsleán. Ní cuimhin liom aon bhainteoir móna ag úsáid sleán chliatháin – sleán den chineál céanna a bhí anseo le níos mó teacht aniar le cliathán miotail bhreise a bhí casta suas ar thaobh amháin le linn a dhéanta. Bhíodh sé ráite go háitiúil gur bhain roinnt den lucht baint móna triail as.
Is éard a bhí le déanamh ag an” nglacaire” a bhí ar an mbruach íochtair a bharra a bheith ullmhaithe aige, seasamh in áit oiriúnach agus a bheith ag súil le agus breith ar an bhfód a bhí á chaitheadh ag an sleánadóir, an fód a chur ar an mbara agus breith ar an gcéad fhód eile ansin agus an méid sin a dhéanamh arís agus arís eile. Bhí scil ag fear an bhara freisin – bhí sé mar chúram air an obair a dhéanamh níos éasca don bhainteoir móna seachas sin d’éireodh sé teasaí idir an bheirt. Is iomaí sleánadóir a choinneodh soláthar móna le dhá bhara ar mhaithe le deifir a chur leis an obair. Bhí gá gach fód a shocrú ar an mbara ar bhealach slachtmhar, agus bhítí ag cur leis sin go mbeadh an bara lán, rud a chiallódh go bhféadfaí an t-ualach a fholmhú go healaíonta – gan fód ar bith a bhriseadh – eagraithe go néata, b’fhéidir suas le 50 slat ar shiúl.
Nuair a chríochnaítí an lá oibre, chuirtí an tsleán i bhfolach in áit áirithe chomh maith leis an mbara, ní hé go smaoineodh duine ar bith na huirlisí sin a thabhairt leo!
Agus lean sé ar aghaidh mar sin, ag baint síos sa phortach, agus an mhóin ag éirigh níos dorcha de réir mar a chuathas síos níos doimhne, agus ar deireadh d’aimsítí adhmad portaigh agus maidí, a chiallaigh nach raibh níos mó móna ann.
Uaireanta eile, d’aimsítí móin phuitigh agus bhí oibríocht de chineál eile i gceist lena theacht ar an bpuiteach seo a bhí an-luachmhar agus chomh maith le gual.
Bí a dhúshláin féin ag baint lena dhul síos domhain – an t-uisce ag sileadh isteach in áit oibre an bhainteora – bheadh sé thar a bheith airdeallach i gcónaí agus iarracht leanúnach a bheadh i gceist leis an áit a choinneáil gan dul faoi uisce. Is é seo an áit ar tháinig ullmhú an bhruaigh isteach i gceart. Bhí daoine thar a bheith cúramach ó thaobh a gcuid oibre ceal sláinte agus sábháilteacht an lae inniu, bhí tuiscint mhaith acu go léir ar na contúirtí a bhain lena dtimpeallacht oibre. Níor chuala mé faoi thimpiste ar an bportach in ainneoin an tsleáin a bhí thar a bheith géar agus poill agus draenach doimhne an phortaigh gan chosaint. Bhíodh go leor leanaí ag cuidiú ar an bportach agus iad astu féin, go háirithe nuair a bhí an mhóin á “gróigeadh”. Ach chloíomar le treoracha na ndaoine fásta bhí á gcur ina luí orainn ó bhíomar beag bídeach agus dá bhrí sin, thángamar abhaile slán sábháilte. Ní raibh a leithéid de rud ann agus fánaíocht le grinnscrúdú ar a raibh le feiceáil agus b’fhéidir dul i sáinn nó mísc a dhéanamh ar bhruach eile.
Má bhí an aimsir thirim agus go maith, thriomaigh an mhóin a bhí scartha amach ar an bportach, d’éiríodh sí crua agus chuirtí an mhóin i “gcearnóga” mar a thugamar orthu – sé sin ceithre fhód a leagan amach le spás eatarthu agus ceann a chur os cionn an chinn eile go dtí thart ar chúig nó sé cinn ar airde. Chuir an modh seo leis an bpróiseas triomaithe agus cruachana agus tar éis seachtain nó dhó, bailíodh an mhóin thirim a bhí sna cearnóga seo agus cuireadh i gclampaí beaga iad a bhí cineál cosúil le triantán dronuilleogach. Fágadh iad sin le triomú amach tuilleadh agus rinneadh clampaí móra nó cruacha dóibh nó tugadh abhaile ar charr agus ar chapall iad, cuireadh isteach i seideanna nó i gcruach san iothlainn iad. B’fhéidir go sábháladh roinnt teaghlaigh díol dhá bhliain den mhóin ar dtús, agus ar an gcaoi sin chinnteofaí nach ndófaí ach móin na chéad bhliana mar go gcuirfeadh an mhóin sin teas agus caighdeán dó níos fearr ar fáil. Bhí cáil ar theaghlach Dalton ón Mullach mar gheall ar chaighdeán a gcuid móna agus bhí formhór na móna sin trí bliana d’aois.
Ag ithe ar an bportach
Ní raibh béile ar bith chomh maith leis an mbéile ar an bportach – chuidigh an obair chrua agus aer úr an phortaigh le goile maith. Bhí an bia simplí agus folláin. Bhí cúrsaí an-bhunúsach. Lastaí tine thart ar mheán lae in áit sábháilte i log áit a raibh foscadh – san áit chéanna leis na blianta roimhe sin, de ghnáth.
Bhí cineál foscadh againn ar bhaineamar úsáid as leis an mbéile a ithe – bhí sé seo in aice le bruach nach raibh in úsáid agus bhí sé tógtha go hálainn – struchtúr íseal oscailte ar nós na pluaise agus a aghaidh as an ngaoith. Rinne bainteoirí móna roimhe seo an foscadh as an bportach a bhí ag fás agus tá sé ansin leis na blianta. Bhí an bia simplí, cáca agus im baile, ceapairí sicín agus d’fhiuchtaí na huibheacha in uisce an phortaigh. Is cuimhin liom go bhfaightí uisce le haghaidh an tae ó thobar fíoruisce a bhí ar thalamh John Bracken. Bhí cupán eile tae agus cáca baile arís amach sa tráthnóna.
I ndeireadh an lae, cinntíodh go múchtaí an tine go hiomlán, trí uisce a dhoirteadh uirthi. Ní cuimhin liom fiú tine bheag féin ag briseadh amach le linn an tséasúir bainte móna.
Teaghlaigh a bhíodh ag baint mhóna
Bíodh John Gibney, an Mullach agus John Bracken, Liatroim agus George Bough, Ráth Tamhain ag baint mhóna achar gearr uainne ar Phortach Liatroma, mar atá luaite agam cheana Ar thaobh Chloch Bhaile Íochtarach bhíodh Hughie Reilly, Ráth Tamhain agus a chlann mhac Owen agus Michael, bainteoirí bliantúla agus dream spéisiúil le comhrá breá a dhéanamh leo Is cuimhin liom a n-athair Hughie mar fhear séimh, dea-labhartha.
Bíodh teaghlach Reilly ag baint mhóna ar feadh trí seachtaine mar go raibh bruach mór acusan. Bhí asal agus carr acu, “Neddy” a bhí mar ainm ar an asal agus thugadh siad an mhóin abhaile ar an mbealach sin. Thagadh deirfiúr leo, Bernadette lena madra “Bruno” le tae agus ceapairí chucu faoi dhó sa lá – ag a 1pm agus ag a 4pm. Níor las siad tine riamh ar fhaitíos go n-imeodh an tine ó smacht.
Bhíodh Andy, P.J. agus Seamus Mc Kenna ó Lislin ag baint mhóna in aice leis na Reillys agus bhí bruach mór le baint acusan freisin. Is cuimhin liom na Tully’s ó Lislin – ach ní cuimhin liom na chéadainmneacha a bhí orthu – bhí siadsan níos faide uainn agus iad ag saothrú leo go ciúin.
Bhí scéal grinn ag Johnny Smith, Chloch Bhaile Íochtarach i gcónaí, a bhí ag baint mhóna in aice láimhe. Bhí Stephen Carolan, Ráth Tamhain, fear eile a bhí ciúin ar an mbruach sa chomharsanacht sin freisin, mar a bhí Kevin Reilly ó Lislin – bhí seisean sa teach ina mbíodh mo shin-sin seanathair, James Lynch tráth den tsaoil.
Bhí an mhóin a bhí sábháilte le hiompar óna bruacha boga lena cur ar charranna móra ar thalamh crua. Bhaintí úsáid as sleamhnáin a bhíodh á dtarraingt ag asal go minic chun na críche sin. Bhí an t-asal ar an ainmhí ab fhearr le hoibriú ar an bportach mar gur chiallaigh neart agus meáchan an asail go raibh sé in ann ualaí a iompair ar thalamh a bhí thar a bheith bog. I gcodanna eile den tír, ach a bhí níos forleithne i gCiarraí, bhaintí úsáid “Capaillíní Portaigh” don obair seo.
Bhí Vincie Lynch, Ráth Tamhain agus a dheartháir Mickey níos faide ó bhaile agus bhí asal agus carr acusan freisin. Ní raibh sárú Willie agus Bernie ó chlann Dalton ón Mullach le fáil mar bhainteoirí móna, bhí siad an-chúramach agus bhí siad fíor-bhródúil as an méid móna a bhí á bhaint acu agus as na cruacha móra móna chomh maith. Thug siad capall agus carr leo gach aon lá le móin na bliana roimhe sin a thabhairt abhaile. Thugadh Bean Uí Dalton cuairt ar a clann mhac ar an bportach trí huaire a laghad le linn an tséasúir bainte móna. Bhíodh tine lasta acu agus an citeal ag fiuchadh agus iad ag fanacht lena cuairt.
Bhíodh Pat agus Tommy Bradley ó Ráth Tamhain ag baint mhóna freisin. Bhí Val Rotchford, Oliver Gilsenan, John Brennan, Matt Feddis, Matt Dalton, Denis agus Bobby Nulty agus Jack Reilly ó Ráth Tamhain agus a mhac Tony, ar bhainteoirí móna bliantúla a bhí níos faide síos an portach. Bhíodh na Heerys as Lios na nGabhann agus na O’Reillys (mo chuid uncailí) ó Achadh an tSeagail, Muintir Chonnacht agus na Muldoons ag baint mhóna ar thaobh Fhíodh na gCat.
Bhí go leor, leor eile i gceist ó chian agus ó chóngar ach tá a gcuid ainmneacha imithe as mo cheann. Am do chaidreamh sóisialta a bhí i gceist leis an mhí ar an bportach idir na comharsana ó gach cearn; briseadh a bhí ann a raibh fáilte mhór roimhe freisin ó obair láimhe agus leadránach na feirme … briseadh iontach a bhí ann nó “saoire ar an bportach”.
Cuimhníonn m’athair ón tráth a raibh sé féin óg an fíbín oibre a bhíodh ar an bportach leis na céadta ag baint mhóna chun soláthar a dhéanamh don gheimhreadh agus ar feadh na bliana go léir, go deimhin, is í an mhóin an t-aon fhoinse cócaireachta a bhíodh sna tithe ag an am – ní raibh trácht ar leictreachas nó ar ghás i mbuidéal.
Ní raibh aon tarra ar bhóthar an phortaigh ag an am, mar sin ní raibh rud ar bith éasca faoin turas rothair ón Mhullach. Bhí cáil na flaithiúlachta ar theach mhuintir Daltons sa Mhullach le craosach móna thíos agus bhí aithne air mar theach céilí freisin.
An fiadhúlra ar an bportach
Is cuimhin liom go raibh go leor fiadhúlra ar Phortach Choillidh Chonnaidh agus sa limistéar in aice láimhe. Bhí droch-dhraenáil a dhéanamh ar thalamh feirme agus bhí leibhéil an uisce ard go ginearálta. D’fheidhmigh an portach mar spúinse agus scaoil amach uisce ar bhonn leanúnach fiú le linn samhradh tirim.
Bhí an t-uisce gan truailliú agus glan – mhionódh go leor de na daoine scothaosta go mbíodh an breac srutháin flúirseach sna srutháin a bhí níos mó agus níos doimhne. Is cuimhin liom breac srutháin a fheiceáil cúpla uair sa sruthán a bhí ag síneadh le talamh mhuintir Farrelly i gCloch Bhaile Íochtarach.
De réir cuimhne mhuintir na háite ba ghnáthrud breith ar bhreac srutháin dá mbéile agus is cinnte go raibh eascanna flúirseach agus ina mbéile blasta.
Dhéantaí an fheirmeoireacht le capaill i gcónaí; chuirtí coirce agus bhaintí é le barra baint fhéir nó le ceanglóir agus dhéantaí é a stócáil sna páirceanna. D’fhás formhóir na ndaoine barra eile ar nós, prátaí, tornapaí nó cál. Chinntigh na cúinsí go léir atá luaite roimhe seo go raibh neart beatha agus foscadh ag an fhiadhúlra a bhí sa chomharsanacht.
Bhí an Crotach forleathan ar an bportach agus ar na limistéir a bhí in aice leis an bportach. B’údar misnigh a nglao uaigneach a chloisteáil agus bhí a fhios agat ansin go raibh gach ní i gceart sa mhóinteach comharsanachta.
Bhí glao na Lachan Fhiáin thar a bheith coitianta a bhí ar a sáimhín só ag slabáil sna mílte draein a bhí timpeall an phortaigh.
Ní raibh na piasúin chomh coitianta sin mar nach raibh na clubanna gunna bunaithe – mar sin féin, bhíodh na piasúin fhiáine le feiceáil ag ithe an choirce sna páirceanna.
Bhí an Chearc Fhraoigh ar an bportach freisin ach ní raibh mórán acu ann – ba chuimhin le m’athair nuair a bhíodh líon mór acu ann agus neadacha acu sa fhraoch domhain agus péacáin ghlasa a bhí ag fás ar na bruacha á n-ithe acu.
Bhí an Phatraisc Chosdearg coitianta freisin, mar aon leis an Naoscach le glao ar nós na “drumadóireachta”, a bhí le cloisteáil aimsir an earraigh.
Bhí éin a bhí níos lú ar nós na Glasóige Sráide coitianta freisin agus bhíodh nead acu sna scoilteanna sna bruacha móna.
Bhí an Chearc Uisce thar a bheith coitianta agus coinníollacha neadaithe agus sealgaireachta a chuir na draenacha agus an t-uisce a bhí réasúnta socair fíor-oiriúnach di. Bhí a nead ag na Préacháin, cé nach bhféadfaí iad a cheangal leis an bportach, sa gharrán préachán sna crainn péine ar thalamh Paddy Farrelly ar an taobh eile de bhóthar an phortaigh
Éan coitianta a bhí sa Chuach freisin a bhíodh le cloisteáil go rialta ó thús an earraigh agus i anonn agus anall idir na crainn ar imeall an phortaigh. Agus san áit ar chuala tú an Chuach bhí an Ceolaire Giolcaí, a dhéanann an nead i measc na giolcaí – ina mbeireann an Chuach a cuid uirbeacha.
Faraor, leis an draenáil nua-aimseartha, níl na riasca sin ann níos mó agus dá bhrí sin, tá an ghnáthóg do nead an Cheolaire Giolcaí imithe agus mar thoradh air sin, an Chuach. Go deimhin, is cothromaíocht leochaileach atá i gceist leis an nádúr.
Bhí an Creabhar forleathan ach sách deacair le feiceáil. Bhí corr Mhurlach Mara le feiceáil sna draenacha ón talamh feirme agus a bhí ag sreabhadh go tapa. Bhí bricíní nó “pincíní” mar a thugamar orthu á n-ithe acu agus bhí na héisc bheaga sin flúirseach in áiteanna áirithe sna srutháin. Chuir na poill a bhí sna bruacha boga móna láithreán neadaithe réamhdhéanta ar fáil don Mhurlach Mara. Bhí Snáthaidí Móra den uile mhéid le feiceáil, feithide thar a bheith coitianta agus daite agus iad ar foluain os cionn bruacha portaigh. Bhí roinnt acu a bhí sách mór agus ba chúis iontais dúinne an bealach ar tháinig siad slán. Ar bhealach éigin, cibé cúis, níl an oiread sin acu ann inniu agus is cinnte nach bhfuil siad chomh mór is a bhíodh siad.
Crá croí damanta a bhí sna Míoltóga Géara, cé gur feithidí beaga bídeacha iad agus d’íosfadh siad beo beathach tú amach sa tráthnóna. B’údar iontais do Bernadette O’ Reilly i gcónaí an líon ialtóga a bhíodh ag eitilt thart sa chlapsholas agus í ar a bealach abhaile ar an gcarr asail in éineacht lena hathair ar bhóthar an phortaigh – líon na Míoltóga Géara a bhí á dtarraingt freagra na ceiste sin. Bhí an t-ádh uirthi freisin an oiread sin Scréachóg Reilige a fheiceáil agus iad ag eitilt thart ag an gclapsholas nó níos luaithe, arís agus Bernadette ar a bhealach abhaile ar bhóthar an phortaigh. Is dóigh go raibh an Scréachóg Reilige ag sealgaireacht na n-ialtóg lena n-ithe agus na hialtóga ar a seal féin ag ithe na míoltóga géara!
Chuir na poill a bhí sna crainn lánfhásta ar thalamh na Mortimers, áit neadaithe ar fáil agus ag an am sin freisin chuir roinnt botháin a bhí déanta as iarann rocach agus botháin a bhí déanta as clocha agus nach raibh in úsáid níos mó gnáthóga de scoth ar fáil dóibh freisin.
Bhí na Froganna líonmhar agus chruthaigh na linnte uisce réamhdhéanta gnáthóga póraithe den scoth dóibh. Bhí Mamaigh ar nós an Ghiorria réasúnta coitianta agus iad le feiceáil ag rith trasna na bpáirceanna ar imeall an phortaigh. Dá bhrí sin, is fíor a rá go raibh an portach agus timpeallacht ginearálta an phortaigh mar chosaint agus mar bhaile do líon mór fiadhúlra éagsúil.
Breo ar an bportach
Ba chuimhin le m’athair breo nó solas fann a bhí neamhghnách a fheiceáil uaireanta áirithe den bhliain a bhí ag teacht ón lagphortach san oíche; bhí siad seo buailte leis an bportach agus ní raibh a fhios aige cad ba chúis leis an mbogsholas seo a bheith le feiceáil ag teocht íseal! B’fhéidir go bhfuil athrú tagtha ar an ngnáthóg agus go bhfuil pé ní a bhí ag cruthú an tsolais díothaithe…
Uirlisí riachtanacha na Ceirde
An Sleán – (Slane) dhéantaí iad seo go háitiúil de chuid is mó agus go ginearálta is é an gabha a bhíodh á ndéanamh. B’uirlis luachmhar a bhí i gceist leis an sleán. Is é an gabha a rinne gach ní a bhain leis an fheirmeoireacht. Fear tábhachtach a bhí sa ghabha agus bhí a stádas san ordlathas idir an Sagart Paróiste, an Múinteoir Scoile agus an Muilleoir. Bhí an inneoin, na boilg agus an t-ord faoi réir ag matáin chumhachtacha agus faoi threallús ag intinn chruthaitheach, go deimhin bhí sé de chumas aige tabhairt faoi rud ar bith. Bhíodh lánta agus sluaistí, a bhí gaolmhar leis an tsleán a ndéanamh aige freisin!
Bhíodh an tsleán i measc uirlisí eile á ndéanamh ag gaibhne ar nós P. Clarke, a raibh ceárta aige i mbaile fearainn Killeter ar bhóthar an Mhullaigh go Coill an Chollaigh. Ar dhéantóirí eile sleánta a bhí sa cheantar céanna bhí an tUasal McEntee (aka “The Toy”) a d’oibrigh an cheárta ag an gCros, sa Mhullach agus ceárta Tommy Flanagan im Achadh an tSeagail, Muintir Chonnacht, Achadh an Iúir – ceárta a bhí anseo a bhí go mór chun cinn agus dhéanta céachtaí, srl. ann. Bhí Terry Boylan ina ghabha a bhí thar a bheith gnóthach, bhí sé lonnaithe ar Bhóthar an Stáisiúin, Achadh an Iúir agus lean a mhac Mick ar aghaidh leis an gceird (tá bialann den scoth ag feidhmiú anois as an áit a raibh an cheárta). Bhí de chumas ag gach aon ghabha acu seo sleán a dhéanamh má bhí a leithéid riachtanach chomh maith le go leor uirlisí eile.
Is siúinéir áitiúil a rinne an sleamhnán agus bhí an sleamhnán níos éasca le déanamh ná an gnáthbhara oibre a raibh taobhanna air. Is siúinéirí ar nós John King, Coill an Chollaigh a rinne na baraí seo, agus rinne John King carranna, geataí, sleamhnáin agus trach beathaithe agus a dhíol sé ar Aonach an Mhullaigh; Rinne na deartháireacha Gaynor, John, Owen agus Paddy as Cornaglea, an Mullach, baraí, sleamhnáin agus carranna capaill; rinne James Farrelly, Cornakill, an Mullach baraí agus sleamhnáin freisin. Bhíodh na Kelletts in Achadh an Iúir ag déanamh baraí freisin.
Feithicil coitianta feirme a bhí sa sleamhnán le hualaí éadroma a iompar ó áiteanna a bhí deacair agus is capall, capaillín nó asal a bhíodh á dtarraingt. Dhéantaí le hAdhmad láidir é ar dhá rotha adhmaid ardaithe a bhí clúdaithe le pláta cruach chun taistil réidh ar thalamh a éascú agus chun na rothaí a chosaint. Bealach iontach a bhí anseo chun an mhóin a iompar ón bportach chuig láthair oiriúnach. I mbeagán focal, cineál carr sleamhnáin Éireannach a bhí ann agus bhí ceann acu ag gach feirmeoir le tabhairt faoi na cúraimí líonmhara a bhí le déanamh timpeall na feirme, agus bhí sé oiriúnach ach go háirithe do dhaoine óga. Bhí siad ar mhéideanna éagsúla ach go ginearálta ní raibh siad níos mó ná cheithre throigh ar leithead agus sé throithe ar fhaid.
Is ceart a rá go raibh an t-ábhar sin go léir atá luaite thuas mar mhíreanna riachtanacha don obair ar an bportach agus do bhaint mhóna agus bhíodh siad á ndéanamh ag ceardaithe sa cheantar agus bhíodh siad á n-úsáid séasúr i ndiaidh séasúr.
Airíonna íceacha a bhain leis an bportach
Ceart nó mícheart, bhíothas ar aon fhocal – gur bhain folláine áirithe leis an aer ar an bportach; go mbeadh duine ag mothú i bhfad níos fearr tar éis tamall a chaitheamh ar an bportach ag análú an aeir sin. D’fhéadfadh go leor fiúntais a bheith ag baint leis an gcreideamh diongbháilte seo le fada an lá mar go bhfuil an t-aer os cion an phortaigh á ghlanadh agus á insileadh go nádúrtha ag micrea-cháithníní den fhlóra atá ag fás ar an bportach agus an boladh atá á eisiúint ón móin agus í ag briseadh síos.
Go ginearálta níl aon eastáit tithíochta uirbeacha móra, trácht nó monarchana cóngarach do phortaigh agus dá bhrí sin, is timpeallachtaí saor ó thruailliú iad go nádúrtha!
Spreagadh na daoine a bhíodh ag obair ar an bportach imeacht cosnocht, seachas an bainteoir móna féin a bheadh i mbaol ó thaobh a chosa a ghearradh le sleán. Thugadh daoine faoi deara, tar éis cúpla lá ar an bportach, go raibh dath lítheach buídhonn tagtha ar a gcosa. Tharla sé sin mar thoradh ar an tainnin agus airíonna eile a bheadh ag teagmháil leis an gcraiceann agus chomh fada agus is eol dom ní raibh dochar ar bith ann agus is dóigh go raibh sé tairbheach do roinnt tinnis a bhí ar an gcraiceann. Nuair a bhíothas i mbun móin phuitigh ar an bportach, bhí sé mar nós an puiteach a bhriseadh síos (an puiteach a bhrú síos go dlús cothrom) cosnocht. Tar éis lá crua oibre ar an bportach i do chosa boinn, bheadh na cosa fíor-friseáilte – gan aon ghá le díbholaíoch nó le púdar.
Bhí modh neamhghnách ag mo sheanathair chun cuidiú le cneá oscailte nó gearradh ar an gcraiceann a leigheas, agus tháinig an leigheas sin anuas ó ghlúin go glúin. Bhí dul ar an bportach agus roinnt den fhána ar nós mogall (a raibh aithne níos fearr air mar Chaonach Móna) a bhí ag fás ar bharr an uisce i bpoll portaigh a bhaint i gceist leis agus ansin é a chur ar an ngearradh, á dhúnadh ar an mbealach sin, é a chlúdach le bindealán agus chuir sé sin dlús leis an phróisis leighis.
Fuair eolaíocht na linne amach ó shin go bhfuil an Caonach Móna seo steiriúil agus go n-oireann sé go hiontach ó thaobh cneácha a chóiriú. Mórán mar a chéile le gliú beach ón gcoirceog a fheidhmíonn mar bhac in aghaidh galar sa choirceog, feidhmíonn sé freisin mar leigheas éadrom do scornach thinn. D’eascair an chóireáil gharchabhrach baile-bhunaithe a bhfuil eolas orthu go háitiúil as breathnóireacht fhadtéarmach ár sinsear agus cé go bhfuil siad bunúsach is dóigh gur shábháil siad roinnt mhaith daoine san am a caitheadh.
Úsáidí eile a bhaintí as an móin.
Ba rud coitianta é go mbeadh an díon maidir le foscadh bunúsach d’ainmhí déanta as móin. Sna cásanna seo, scríobtaí an fraoch go léir den dromchla móna ar an mbruach, thógtaí suas é agus dhéantaí corna de i gcodanna thart ar ocht n-orlaigh déag ar leithead agus thart ar sé orlach ar doimhneacht. Chuirtí mar scraith uachtair é ansin ar dhíon laitíse slata sailí a bhí clúdaithe le luachair. Bhí na ballaí déanta go garbh as cloch agus is minic go mbíodh balla cúil an struchtúir mar dhíog do theorainn pháirce. Foscadh sách teolaí a bheadh anseo d’ainmhí agus níl sé chomh fada sin ó bhíodh ar mhuintir na hÉireann maireachtáil i struchtúir den sórt seo le linn agus tar éis an Ghorta Mhóir agus i go leor cásanna, bhíodh na botháin seo lonnaithe ar an bportach agus iad clúdaithe le scraitheanna de mhóin rollta.
Ag tógáil ceise (Kesh)
Chun an portach a rochtain ón mbóthar nó ón talamh in aice láimhe, bhí gá, i go leor cásanna le droichead beag a thógáil thar dhraein mhór agus is “Ceis” an t-ainm a thugtaí go coitianta ar an struchtúr seo.
Go bunúsach, is struchtúr a bhí déanta as crainn, craobhacha beaga, luachair, scraitheanna srl., a bhíodh anseo agus seasann an focal féin do chrúbóg i nGaeilge. Spéisiúil go leor, dhíoltaí móin san am a caitheadh i “gceiseanna” – i gcrúbóga móra.
Bhí ceiseanna nó droichid bheaga de chineál caolaigh thar a bheith coitianta ar fud na hÉireann. Bhí an cheis bunúsach agus sábháilte agus in ann do mheáchan cairr lán le móin a thógáil. Go teoiriciúil, d’fhéadfaidh an cheis a thógáil chuig sonraíocht ar bith. Bhí ar m’athair an “cheis” a thógáil cúpla uair agus ón gcuimhne atá agam agus mé ag cabhrú leis, bhí an próiseas mar a leanas:
– Tar éis an limistéir ba chaoile agus ba láidre a roghnú ar dhá thaobh na draenach, ghearrtaí roinnt crainn “sailí” agus chuirtí trasna na draenach iad agus bháití sna bruacha iad. Bhí an leithead leordhóthanach le capall agus carr a thógáil go sábháilte agus bhí sé tábhachtach roinnt píosaí den adhmad seo a shocrú i lár báire chun meáchan an chapaill agus ualach na móna a thógáil. Mar an gcéanna, bhí aird faoi leith le tabhairt ar an áit ar a mbeadh rothaí caola an chairr.
– Ag leanúint ar aghaidh as sin, chuirtí píosaí adhmaid nua-ghearrtha dronuilleacha ina rónna ar na príomhthacaí. Clúdaíodh ansin iad le luachair agus leagadh scraith os a chionn chun an cheis a chríochnú.
– Bhí roinnt leaganacha difriúla den tógáil seo ann, ach go bunúsach bhí na ceiseanna ar fad tógtha ar an gcuma chéanna. D’fhásfadh féar air an struchtúr gan mórán moille, rud a dhéanfadh níos láidre é. I go leor cásanna, bhí sé dodhéanta agus ró-chontúirteach tabhairt faoina leithéid d’fhiontar agus chaití an mhóin a thabhairt amach ar shleamhnán go taobh an bhóthair. Go deimhin, ar dtús thógtaí roinnt de na cruacha ar thaobh an bhóthair seachas ar an mbruach chun am agus saothar a shábháil.
Conclúid
Bhain tábhacht mhór le Portach Mór an Mhullaigh nó Portach Choillidh Chonnaidh mar a thugtaí air sa chlann s’againne, do mhuintir na hÉireann leis na céadta bliain anuas. Bhí daonra na hÉireann i bhfad níos líonmhaire roimh rialú na Breataine in Éirinn seachas mar atá cúrsaí an lae inniu agus bhí formhór an daonra ina gcónaí i gceantair thuaithe. Bhí an Féineachas comhdhéanta de chorpas dlí ollmhór thar thréimhse fhada ama agus bhí daonra mór riachtanach chun tacú leis na dlíthe sin.
Ní bheidh a fhios againn go deo, ach is féidir linn an dearcadh a bheith againn gur chuir Portach Mór an Mhullaigh nó Portach Choillidh Chonnaidh foinse teasa réamhdhéanta ar fáil, foscadh do dhaoine gan dídean, roinnt airíonna íceacha agus bia ar fáil leis na mílte bliain don daonra mór seo.
Is áiteanna contúirteacha iad na portaigh i gcónaí mar gheall go bhfuil na poill phortaigh atá domhain agus atá chomh flúirseach ón am atá caite agus draenacha atá á gceilt ag fraoch le daoine nó ainmhithe a shlogadh síos. Chun go mbeidh sé indéanta go sábháilte do na glúnta sásamh a bhaint as Portach Choillidh Chonnaidh, bheadh sé, dá bhrí sin, faillitheach i saol seo na tuisceana go léir, gan na bearta riachtanacha a ghlacadh agus an acmhainn seo atá ann cheana féin a cruthaíodh na mílte bliain ó shin, a chosaint agus a fheabhsú agus i gcuimhne ar an muintir dhúchasach na hÉireann a tháinig ó chian agus ó chóngar nach raibh ag iarraidh móráin cé go raibh siad faoi réir ag bochtaineacht thubaisteach.
Nóra ón údar: Cúlra
Tuigim go bhfuil go leor daoine eile ann atá i bhfad níos eolaí agus le taithí níos fearr ná mar atá agamsa, le tuairim a thabhairt maidir leis an ábhar seo agus dá bhrí sin, bheadh an Portach Beo ríméadach cloisteáil uait.
Mar atá siad, níl mo chuid smaointe ná mo chuid cuimhní atá thuas in ainm is a bheith mar ráiteas críochnaitheach go mbeadh an taithí chéanna ag an uile dhuine, ach mo chuntas féin atá ann agus mar gheall go mbíonn nithe á bhfeiceáil agus á dtabhairt faoi deara againn go léir ar bhealach difriúil, iarrtar ortsa, an léitheoir, do scéal a chur ar fáil chun cur leis an mbailiúchán eolais ginearálta seo sula n-imíonn sé i léig. Téigh i dteagmháil le Ronan ó Thionscadal LIFE nó le haon chomhalta de choiste Ionad Oidhreachta Naomh Cillian agus má tá deacracht agat píosa a scríobh beidh Ronan fíor-shásta cuidiú leat.
Má tá athbheochan le déanamh air ar bhonn áitiúil, ba cheart go ndéanfadh an fhéile bhliantúil “Lá ar an bPortach” – a bheith amuigh faoi “Aer an Phortaigh” – athbheochan ar ár gcuid smaointe agus taithí agus tuiscint níos fearr a fháil ar an obair chrua a bhí déanta ag ár sinsear nach bhfuil chomh fada sin ó shin.
Séanadh:
*Tabhair ar aird, le do thoil, gur cuntas pearsanta atá anseo den saol ar an bportach, agus tá sé foilsithe le caoinchead ó údar an tsaothair seo, John K Lynch. Níl sé i gceist múisiam a chur ar bhealach ar bith ar dhaoine atá beo nó marbh agus séanann foireann LIFE aon dliteanas maidir le húsáid an eolais seo. Más gá leasuithe nó eagarthóireacht a dhéanamh, déan teagmháil linn, le do thoil, agus seolfaimid ar aghaidh iad.
Tá sé beartaithe go gcuirfeadh an t-eolas atá curtha ar fáil anseo cúlra ar fáil maidir leis an bportach. Níl sé ceaptha d’úsáid aon chríocha eile, agus ní chiallaíonn mar gheall go bhfuil sé á fhoilsiú againne go bhfuilimid ag tacú leis.
